OSMANLI İMPARATORLUĞU'NUN TANZİMAT SONRASI DÖNEMDE HAKKÂRİ’DE MALİ, İDARÎ VE SOSYO-KÜLTÜREL YAPIYI TESİS ETME UĞRAŞI (1857-1863 Yılları Muhasebe Kayıt Defterine Göre)

Yıl 2021, Sayı: 15, 45 - 81, 31.12.2021

Murat Alandağlı

https://doi.org/10.51592/kulliyat.1027274

Öz

Hakkâri Türkiye’nin güneydoğu ucunda bulunan bir sınır kentidir. Oldukça köklü ve renkli bir maziye sahiptir. Coğrafî ve beşerî özellikleriyle bütünleşmiş tarihsel serüveni Osmanlı hâkimiyetine girdiği XVI. yüzyılda daha da farklılaşmıştır. Nitekim dönemin koşulları nedeniyle imparatorluk yönetimi tarafından önemsenen bir idari yapı dahilinde XIX. yüzyıla kadar devam eden inişli çıkışlı bir süreç başlamış olur. XIX. yüzyılda değişen dünya şartlarına uyum sağlama sürecinin doğal sonucu olarak hayata geçirilmeye çalışılan kimi uygulamalar, bölgede nispeten kaotik bir dönemin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Hakkâri tarihinin XVI. yüzyıldan XIX. yüzyıla kadar devam eden sürecinin olabildiğince kısa bir özeti ancak bu şekilde yapılabilir.

İnsanların hayatlarında olduğu gibi kentlerin de uzun tarihsel süreçlerinde geçirdikleri küçüklü büyüklü pek çok değişim vardır. Çoğu zaman bu değişimler döneme özgü “detay”larda saklıdır. Bu detayların tespiti sayesinde iskân mahallerine ait kesitlerin tüm canlılığıyla ortaya çıkarılması mümkün olabilir. Hâliyle modern tarihçilik giderek, uzun erimli ve genel geçer konu ya da olaylar kadar, nispeten çok daha dar mekân, özel konu ya da meselelere odaklanmaya başlamıştır. Bu bakış acısıyla çalışmada Hakkâri’nin yukarıda açıkladığımız uzun soluklu tarihinden “bir kesit alınarak” olabildiğince açık bir şekilde ortaya konulması amaçlanmıştır. Hakkâri’nin odağa alınacağı böylesi bir çalışma için imparatorluk merkez ve yerel birimlerinde önemli ölçüde değişim ve dönüşüme işaret eden Tanzimat sonrası döneme bakılması tartışma yürütmek için son derece elverişli olacaktır. Öyle ki Tanzimat devriyle ilgili tartışmaların önemli bir kısmının merkezde olan gelişmeler, modernleşme ve gayr-i müslim tebaa üzerine yoğunlaşmaktadır. Oysa daha lokal ve periferide kalan yerlere bakıldığında Osmanlı’nın iktisadi ve sosyal yaşamında gerçekleşen değişimleri farklı bir gözle görmek de mümkün olabilecektir. Bu bağlamda Hakkâri’de Tanzimat sonrası idari, mali ve sosyo-kültürel hayatın nasıl inşa edildiğini görme fırsatı elde edilecektir. Hakkâri’deki devlet erkânı ile tüzel kişiliğin oluşumu, kamusal alana dair ilk mekânların doğuşu ve arazi, nüfus ile ticarete dönük yeniliklerin tesisi gibi oldukça renkli konulara temas edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Hakkâri, Tanzimat, Çölemerik, Gevar, Hakkâri Medreseleri, Hakkâri Vakıfları

Kaynakça

• ABADAN, Yavuz (1940). “Tanzimat Fermanının Tahlili”, Tanzimat I, Maarif Matbaası, İstanbul, 31-58.
• AKBAL, Fazıla (1951). “1831 Tarihinde Osmanlı İmparatorluğunda İdarî 172 Taksimat ve Nüfus”, Belleten, C. XV, S. 60, Ankara, 617-628.
• AKGÜNDÜZ Ahmet (1991). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, Yavuz Sultan Selim Devri Kanunnâmeleri, C.III, Fey Vakfı Yayınları, İstanbul.
• AKGÜNDÜZ Ahmet(1992). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, Kanunî Devri Kanunnâmeleri Merkezî ve Umumî Kanunnâmeler, Cilt IV, Kısım I, Fey Yayınları, İstanbul.
• ALADAĞLI, Murat (2011). “Osmanlı İmparatorluğu'nda Yabancıların Mülk Edinmesi”, Genel Kurmay Askerî Tarih Araştırmaları Dergisi, Yıl:9, S. 18, Ankara, 91-124.
• ALADAĞLI, Murat (2020). “Hakkâri Kaymakamları (Nisan 1849-Ağustos 1887)”, Cumhuriyet Devrinin Bir serhat Vilayeti Hakkâri Uluslararası Sempozyumu, 2-4 Mayıs 2019, Hakkâri, Bildirileri (Haz. Selcan Koçaslan), Ankara, 403-437.
• Ayn-ı Ali Efendi (1979). Kavânîn-i Âl-i Osman der Hülâsa-i Mezâmin-i Defter-i Divan, (Haz. M. Tayyib Gökbilgin), Enderun Yayınları, İstanbul.
• BARKAN Ömer Lütfi (1980). “Türk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) Tarihli Arazi Kanunnamesi”, Türkiye’de Toprak Meselesi, Gözlem Yayınları, İstanbul, 291-375.
• ÇADIRCI Musa (1983). "Osmanlı Ordusu'nda Yeni Düzenlemeler (1791-1869)", Birinci Askeri Tarih Semineri, Bildiriler II, Ankara, 92-96.
• ÇADIRCI Musa (1991). Tanzimat Sürecinde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, Türk tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• ÇADIRCI Musa (1994). “Tanzimat’ın Uygulanmasında Karşılaşılan Bazı Güçlükler”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, 31 Ekim-3 Kasım 1989, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 295-299.
• ÇADIRCI Musa (1972). “Ankara’da Nizam-ı Cedit Ortasının Teşkili ve Nizam-ı Cedit Askeri Kanunnamesi”, Belleten, C.36, S.141, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1-13.
• EFE Ayla (2009). “Tanzimat’ın Eyalet Reformları 1840-64: Silistre Örneği”, Karadeniz Araştırmaları, C. 6, S. 22, Yaz, 87-113.
• EREN Cevad (1979). “Tanzimat”, İslâm Ansiklopedisi MEB, Basımevi, C. XI, İstanbul, 709-765.
• GENCER, Fatih (2011). “Merkezîleşme Politikaları Sürecinde Yurtluk-Ocaklık Sisteminin Değişimi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C.20, S.49, 75-96.
• GENCER, Fatih (2015). “19. Yüzyılın Başlarında Hakkari Sancağına Dair Bazı Tespitler”, Tarih Okulu Dergisi, Yl, 8, S. XXIII, Eylül, 409-431.
• GEZER Ömer (2018). “Temeşvarlı Osman Ağa - Esir, Tercüman Ve Yazar”, Türkbilig, 35, 73-88.
• GÖYÜNÇ Nejat (1969). “Diyarbakır Beylerbeyliği’nin İlk İdarî Taksimatı”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C.XXIII, S.23, İstanbul, 23-34.
• GÖYÜNÇ Nejat (1991). “Yurtluk-Ocaklık Deyimleri Hakkında”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 269-277.
• GÜNEŞ Mehmet (2014). Osmanlı Devleti’nde Kaymakamlık (1841-1871), Kitabevi Yayınları, İstanbul.
• GÜRAN, Tevfik (2000). “19. Yüzyıl Temettuat Tahrirleri”, Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, DİE. Yayınları, Ankara, 73-94. HACAK, Hasan (2003). “Mal”, DİA, C.27, İstanbul, 461-465.
• HAJ Samira (1997). The Making of Iraq 1900-1963 Capital, Power and Ideology, Albany, State University of New York Press.
• İNALCIK Halil (1993). “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkiler”, Osmanlı İmparatorluğu: Toplum ve Ekonomi, Eren Yayıncılık, İstanbul, 361-424.
• KAYA, Mehmed Kadafi (2017). Seyyid Taha Nehri (Hakkâri)’nin Hayatı ve Faaliyetleri”, (Tez No: 469506) Yüksek Lisans Tezi, Mardin Artuklu Üniversitesi, Yüksek Öğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• (2020). Kaynaklarıyla Osmanlı Coğrafyası Yer Adları Sözlüğü, (Haz. A. Çoşkun, A. Sivridağ, Y. Karaca, N. Yekeler, A. Özkılıç, V. Atik), Devlet Arşivleri Başkanlığı Yayınları, No:8, İstanbul.
• KAPLAN, Yaşar, (2021). Nesturi Kilisesi’nin Temel İnanç ve Uygulamalarının Teşekkül Süreci (VI-XIII. Yüzyıllar), (Tez No: 669902) Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Yüksek Öğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• KEYDER, Çağlar (1998). “Osmanlı İmparatorluğu'nda Büyük Ölçekli Ticari Tarım Var mıydı?”, Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım (Ed. Ç-Keyder-F.Tabak), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, -15.
• KILIÇ, Orhan (1997). XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Van (1548-1648) Van Belediye Başkanlığı Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Yayınları, Acar Matbaası, Ankara.
• KILIÇ, Orhan (1999). “Yurtluk-Ocaklık ve Hükûmet Sancaklar Üzerine Bazı Tespitler”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), S. 10, Ankara, 119-137.
• KILIÇ, Orhan (2001). “Ocaklık Sancakların Osmanlı Hukukunda ve İdarî Tatbikattaki Yeri”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. XI, S. I, Elazığ, 257-274.
• KILIÇ, Orhan (2007). “Ocaklık”, DİA, C.33, İstanbul, s.317-318.
• KILIÇ, Orhan (2015). “Osmanlı Belgelerinin Dili ve Işığında Kürdistan Kavramı”, Fırat Üniversitesi, Orta doğu Araştırmaları araştırma ve Uygulama Merkezi, Dünden Bugüne Uluslararası Orta Doğu Sempozyumu (Meseleler-Öngörüler-Tedbirler-Teklifler), 28-30 Mayıs 2015, Elazığ, 445-460.
• KODAMAN Bayram (1986). Osmanlı Devrinde Doğu Anadolu’nun İdari Durumu, Anadolu Basın Birliği Yayınları, Ankara.
• KORKMAZ, Engin (2021), 1914-1924 Yılları Arasında Hakkâri’deki Nasturi Olaylarının Sosyo-Politik Analizi, (Tez No: 675708), Doktora Tezi, Hasan Kalyoncu Üniversitesi, Yüksek Öğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• KÜÇÜK, Cevdet (1975). Tanzimat Devrinde Erzurum, (Tez No: -), Doktora Tezi İstanbul Üniversitesi.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat (1995). “Osmanlı Sosyal ve İktisâdî Tarihi Kaynaklarından Temettü defterleri”, Belleten, C.LIX, S.225, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 395-412.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat (2020). Osmanlı'nın Sosyo-Kültürel ve İktisâdî Yapısı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• MURPHEY Rhoads (1985). Kanûn-Nâme-i Sultânî Li’Azîz Efendi, Sources of Oriental Languages and Literatures 9, Turkish Sources VIII, (Ed.Şinasi Tekin- Gönül Alpay Tekin), Harvard University.
• ORTAYLI, İlber (1994). "Tanzimat Devri ve Sonrası İdarî Teşkilât", Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I, (Ed. E. İhsanoğlu), IRCICA, İstanbul, 283-334.
• ORTAYLI, İlber (2007). Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, Cedit Neşriyat, Ankara. ORTAYLI, İlber (2018). Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.