ABDÜLKÂDİR EL-EDHEMÎ’NİN İRŞÂDÜ’L-MÜRÎD Lİ’L-MENHECİ’S-SEDÎD İSİMLİ RİSALESİ

Yıl 2022, Sayı: 18, 175 - 204, 28.12.2022

Mevlüt Özçelik

https://doi.org/10.51592/kulliyat.1182586

Öz

Bu çalışma, 19. yüzyıl Şâzeliyye şairlerinden Abdülkâdir el-Edhemî’nin (ö. 1325/1907) İrşâdü’l-mürîd li’l-menheci’s-sedîd adlı risalesini incelemeyi hedeflemektedir. Edhemî bu eserinde âlemin yaratılış amacını, insanın varlık alemindeki konumunu, nefsin makamlarını, tarikata girme ve seyrüsülûk yapma adabını hikemî bir uslüp ile incelemektedir. Ona göre Allah Teâlâ, âlemi zatının bilinmesini sevdiği için yaratmıştır. Bunun için sevgi ve mârifet, varlık aleminin meydana gelmesine sebep olan iki asıl unsurdur. Hayvanî ve ruhanî kuvetlerden mürekkeb olan ve âlemin özeti kılınan insan da Allah'ı tanıması için yaratılmıştır. Bu nedenle insanın yegâne hedefi mârifetullaha erişmek olmalıdır. Bu hedefin gerçekleşmesi hayvani sıfatlardan kurtulup melekî sıfatlarla nitelenmekle; bu da ancak Allah'ı bilen ârif bir şeyhe tabi olmakla mümkündür. Çalışmaya konu olan eserin, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı'nda ve Juma Al Majid Center For Culture &Heritage adlı kütüphanede kayıtlı birer nüshasının olduğu tespit edilmiştir. Belge incelemesi yöntemiyle gerçekleştirilen bu çalışmada, önce müellif ve eseri tanıtılmış, ardından eserin muhtevası incelenip Arapça metni verilmiştir. Eser, şâir bir sûfînin kaleminden çıkması bakımından dikkat çekicidir. Bu itibarla eserin ilim câmiasına kazandırılmasının faydalı olacağı kanaatindeyiz.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Abdülkâdir el-Edhemî, Şâzeliyye, Âdâb

Kaynakça

• Âcurî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hüseyn (t.y). Zemmü’l-livâd. Kahire: Mektebetü’l-Kur’ân.
• Ahmed b. Hanbel (1995). Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. Kahire: Dâru’l-Hadîs.
• Ahmed b. Hanbel (2001). el-Müsned. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
• Aynî, Mehmet Ali (2017). Tasavvuf Tarihi. İstanbul: Büyüyenay Yayınları.
• Bağdatlı İsmail Paşa (t.y). Îzâhu’l-meknûn fi’z-zeyli alâ Keşfi’z-Zunûn an esâmi’l-kütübi ve’l funûn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî.
• Bardakçı, Necmeddin (2016). Doğuştan Günümüze Tasavvuf ve Tarikatlar. 2. bs. İstanbul: Rağbet Yayınları.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin el-Horasânî (1996). Kitâbü’z-zühdi’l-kebîr. Beyrut: Müessesetü’l-Kitâbi’s-Sakafiyye.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn (2003). es-Sünenü’l-kübrâ. 3. bs. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’’l-İlmiyye.
• Bozdağ, İsmet (1992). Sultan Abdülhamîd’in Hatıra Defteri. İstanbul: Pınar Yayınları.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl (1311). Sahîhu’l-Buhârî. Mısır: el-Matbaatü’l-Kübrâ el-Emîriyye.
• Buzpınar, Ş. Tufan (2010). “Şeyh Zâfir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 39: 78-79.
• Cebecioğlu, Ethem (2009). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. 5. bs. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları.
• Cevherî, İsmail b. Hammâd (t.y). es-Sıhâh tâcü’l-lüğa ve sıhâhu’l-Arabiyye. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İzzî.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed eş-Şerîf (1983). Kitâbü’t-ta‘rîfât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Çakmaklıoğlu, M. Mustafa (2007). İbn Arabî’de Ma‘rifet İfadesi. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Çetinsaya, Gökhan (1988). “II. Abdülhamid Döneminin İlk Yıllarında ‘İslam Birliği’ Hareketi (1876-1878)”. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahmân (2015). Müsnedü’l-İmâm ed-Dârimî. B.y.: y.y.
• Dernîka, Muhammed (1984) et-Turuku’s-sûfiyye ve meşâyihuhâ fî Trablus. Trablus: Dâru’l-İnşâ.
• Dernîka, Muhammed (t.y). Mu‘cemü a‘lâmi şü‘arâi’l-medhi’n-nebevî. Beyrut: Dâru’l-Mektebeti’l-Hilâl.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as es-Sicistânî (t.y). Sünenü Ebî Dâvûd. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye.
• Edhemî, Abdülkâdir (1301). İrşâdü’l-mürîd li’l-menheci’s-sedîd.
• Edhemî, Abdülkâdir (1306). Tercümetü Kutbi’l-vâsılîn ve ğavsi’s-sâlikîn el-ârifü billâhi Teâlâ seyyidî
• Şemsüddîn Muhammed Ebi’l-Mehâsin el-Kâvukcî el-Hasenî. Beyrut: el-Matbaatü’l-Edebiyye.
• Edhemî, Abdülkâdir (1318). Nüzhetü’l-ukûl fî meâlimi Tâhâ er-Rasûl. b.y.: y.y.
• Eraydın, Selçuk (1997). Tasavvuf ve Tarikatlar. 5. bs. İstanbul: M.Ü. İFAV Yayınları.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed (1964). Mîzânü’l-amel. Mısır: Dâru’l-Ma‘ârif.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed (t.y.-a). Asnâfü’l-mağrûrîn. Kahire: Mektebetü’l-Kur’ân.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed (t.y.-b). el-Münkız mine’d-dalâl. Mısır: Dâru’l-Kütübi’’l-Hadîse.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed (t.y.-c). İhyâü ‘ulûmi’d-dîn. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed (t.y.-d). Kimyâü’s-saâde. B.y.: y.y.
• Geylânî, Abdülkâdir (1997). el-Gunye li-tâlibî tarîkı’l-Hakk Azze ve Celle. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’’l-İlmiyye.
• Göztepe, Yüksel ve Uzun, Mesut (2019). “Ahmed Zerrûk’un Bid’atlere Eleştirel Yaklaşımı”. Akademiar Dergisi (6): 13-47.
• Gündüz, İrfan (1984). Gümüşhanevi Ahmed Ziyaeddin: Hayatı, Eserleri, Tarikat Anlayışı ve Hâlidiyye Tarikatı. İstanbul: Seha Neşriyat.
• Gündüz, İrfan (1989). Osmanlılarda Devlet/Tekke Münasebetleri. İstanbul: Seha Neşriyat.
• Hammûd, Hızır Mûsâ Muhammed (2019). Mu‘cemü’d-dürri’s-semîn fî medhi Seyyidi’l-Mürselîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Hânî, Kâsım b. Salâhuddîn (1422). es-Seyrü ve’s-sülûk ilâ meliki’l-mülûk. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye.
• Hücvîrî, Ebü’l-Hasen Ali b. Osman (2007). Keşfü’l-mahcûb. Kahire: el-Meclisü’l-A‘lâ li’s-Sekâfe.
• İbn Cevzî, Cemalüddin Ebü’l-Ferec (t.y). Zemmü’l-hevâ. B.y.: y.y.
• İbn Ebi’d-Dünyâ (1413). el-Ehvâl. Mısır: Mektebetü Âl-i Yâsir.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Ömer ed-Dimeşkî (1420). Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm. B.y.: Dâru Taybe.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî (t.y). Sünenü İbn-i Mâce. B.y.: Dâru’l-Kütübi’l-Arabiyye.
• İsfehânî, Râgıb (1430). Müfredâtü elfâzi’l-Kur’ân. 4. Basım. Dımaşk: Dâru’l-Kalem.
• İz, Mahir (t.y). Tasavuf Mahiyeti, Büyükleri ve Tarikatler. 3. bs. ed. M. Ertuğrul Düzdağ. B.y.: Türdav Yayınları.
• Kara, Mustafa (1985). Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Kâşânî, Abdürrezzâk (1992). Mu‘cemü ıstılâhâti’s-sûfiyye. Kahire: Dâru’l-Menâr.
• Kehhâle, Ömer Rızâ (1993). Mu’cemü’l-müellifîn: Terâcimü musannifî’l-kütübi’l-Arabiyye. Beyrut: Müessetü’r-Risâle.
• Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk el-Buhârî (1994). et-Ta‘arruf li-mezhebi ehli’t tasavvuf. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed (1425). et-Tezkira bi-ahvâli’l-mevtâ ve ümûru’l-âhira. Riyad: Mektebetü Dâri’l-Minhâc.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Havâzin b. Abdilmelik (t.y). er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif.
• Küçük, Hülya (2011). Anahatlarıyla Tasavvuf Tarihine Giriş. 3. bs. İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Mâlik b. Enes (1985). el-Muvatta’. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî.
• Mekkî, Muhammed b. Ali Ebû Tâlib (2005). Kûtü’l-kulûb fî muâmeleti’l-mahbûb ve vasfü tarîkı’l-mürîd ilâ makâmi’t-tevhîd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Mer’aşlî, Yusuf (1427). Nesru’l-cevâhir ve’d-dürer fî ulâmâi’l-karni’r-râbi’ aşar (Ikdü’l-cevher fî ulemâi’r-rub’i’l-evvel mine’l-karni’l-hâmisi aşar isimli zeyli ile beraber). Beyrut: Dâru’l-ma’rife.
• Muhâsibî, Hâris b. Esed (t.y). Âdâbü’n-nüfûs. Beyrut: Dâru’l-Cîl.
• Muslu, Ramazan (2007). Anadolu’da Tasavvuf Yolları. İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Muslu, Ramazan (2007). “Halvetiyye’de ‘Atvâr-ı Seb‘a’ Yazma Geleneği ve Sofyalı Bâlî’nin Atvâr-ı Seb‘a Risalesi”. TASAVVUF: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi (18): 43-63.
• Necmeddîn-i Dâye (2013). Mirsâdu’l-‘ibâd (Sûfîlerin Seyri). İstanbul: İlkharf Yayınevi.
• Nedvî, Abdu’l-Bârî (2009). Kitap ve Sünnetin Ruhuna Göre Tasavvuf ve Hayat. Ankara: TDV Yayınları.
• Neysabûrî, Nizamüddîn el-Hasen b. Muhammd (1416). Ğarâibü’l-Kur’ân ve rağâibü’l-Furkân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Öngören, Reşat (2011). “Tarikat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 40: 95-105.
• Özcan, Azmi (2002). “Sultan II. Abdülhamid Döneminde Osmanlılar ve Hindistan Müslümanları”. Türkler Ansiklopedisi 13: 138-43.
• Özçelik, Mevlüt (2020). “Abdülğanî b. İsmâil en-Nablusî (ö. 1143/1731) ve Miftâhu’l-Ma‘ıyye Adlı Eseri Çerçevesinde Nakşibendî Tarikatının On Bir Esâsı”. Amasya İlahiyat Dergisi (14): 293-326.
• Özçelik, Mevlüt (2020). “İmâm-ı Rabbânî’nin el-Mektûbât İsimli Eseri Bağlamında Nakşibendiyye Şeyhlerinde Bulunması Gereken Vasıflar”. Amasya İlahiyat Dergisi (15): 363-93.
• Özçelik, Mevlüt (2021). “Tasavvufta Ahlâk ve Edeb”. Ss. 101-60 içinde Ahlâk ve Din Disiplinlerarası Bir Yaklaşım. Ankara: Sonçağ Akademi.
• Özdemir, Arif Celal (2017). “II. Abdülhamid’in Afrika Siyaseti”. Yüksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyonkarahisar.
• Özel, Ahmet Murat (2010). “Şâzeliyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 38: 387-90.
• Özer, Ekrem (2007). “Osmanlı’da Tekke ve Tarîkat Islahâtları II. Mahmud Dönemi ve Sonrası”. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Özgür Yıldız, Şenay, ve Halil İbrahim Eryılmaz (2019). “II. Abdülhamid Eseri: ‘Ertuğrul Tekke Cami-Tevhithanesi’”. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 9(1): 215-42.
• Özköse, Kadir (2007). Tasavvuf ve Gönül Eğitimi. Ankara: Nasihat Yayınları.
• Özköse, Kadir (2021). “Sudan’da Tasavvufî Hayatın Şekillenmesine Kâdiriyye ve Şâziliyye Tarikatlarının Etkisi”. Sufiyye (10).
• Râgıb el-Isfehânî (1983). Tafsîlü’n-neş’eteyn ve tahsîlü’s-saâdeteyn. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât.
• Rağıb İsfahani (2007). ez-Zerîa ilâ mekârimi’ş-şerîa. Kahire: Dâru’s-Selâm.
• Selvi, Dilaver (2015). “Biat Sünnetinin Tasavvufta İhyası”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 1(1):1-28.
• Sühreverdî, Ebünnecîb bdülkâhir (2013). Âdâbü’l-mürîdîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’’l-İlmiyye.
• Sühreverdî, Şehâbüddîn Ebû Hafs Ömer b. Muhammed (1999). ‘Avârifü’l-ma‘ârif. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye.
• Sülemî, Ebû Abdirrahmân Muhammed b. el-Hüseyn (2010). Tabakâtü’s-sûfiyye. 3. bs. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Şaşa, Mehmet (2018). Kelam ve Tasavvuf Açısından Marifetullah. Ankara: Nobel.
• Şenel, Abdülkadir (2002). “Kavukcî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 25: 72-73.
• Şirvânî, Yahya (2007). Menâzilu’l-âşıkîn. Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• Tatcı, Mustafa (2013). “Yûnus Emre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 43:600-606.
• Tıybî, Şerefüddîn el-Hüseyn b. Abdullah (1434). Fütûhu’l-Ğayb. Dubai.
• Tûsî, Ebû Nasr es-Serrâc (1960). el-Lüma’. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîs.
• Türer, Osman (1992). “Biat”. 6:120-24.
• Türer, Osman (1998). Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi. İstanbul: Seha Neşriyat.
• Uludağ, Süleyman (2005). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. 2. Basım. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Uludağ, Süleyman (2006). “Nefis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 32: 529-31.
• Uludağ, Süleyman (2010). “Sülûk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 127-28.
• Uludağ, Süleyman (2014). “Osmanlı Dönemi Tasavvuf Düşüncesinin Bazı Temel Kaynakları”. içinde Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Usta, Muhiddin (2015). “Tasavvuf Eğitiminde Etvâr-ı Seb’a Metodu”. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Yeşrutiyye, Fâtımatü’ş-Şâzeliyye el-Haseniyye (1978). Nefehâtü’l-Hakk fi’l-enfüsi’l-‘aliyyeti’l-Yeşrûtiyyeti’ş-Şâzeliyye. Beyrut: y.y.
• Yılmaz, Hasan Kâmil (2007). Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. 11. bs. İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Yücer, Hür Mahmut (2004). Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19. Yüzyıl). İstanbul: İnsan Yayınlan.
• Ziriklî, Hayreddin (2002). el-A’lâm: Kâmûsu terâcimi li eşheri’r-ricâl ve’n-nisâi mine’l-Arabi ve’l-muste’ribîne ve’l-müsteşrikîn. 2. Basım. Beyrut: Dâru’l-ilm li’l-Melâyîn.