DİVAN ŞİİRİNDE KARA VE YEŞİL OLANLAR ARASINDA KURULAN BENZERLİK VE NİTELEME İLİŞKİLERİ ÜZERİNE

Yıl 2024, Sayı: 24 (Ağustos 2024), 1 - 23, 02.09.2024

Ayşe Ayaz

https://doi.org/10.51592/kulliyat.1436524

Öz

14-19. yüzyıllar arasında yazılmış divanlarda, mesnevilerde şairler tarafından kara olanlar ile yeşil renkliler arasında türlü benzetmelerin yapıldığı görülür. Ayrıca bu iki renkte olanlar birbirleriyle özdeşleştirilmiştir. Kara olanlar yeşille nitelenmiştir. Geceler yapraklara, çimene, zümrüt denize, zebercet kubbeye benzetilmiştir. Sevgilinin yüzündeki tüyler, zümrüte, firuzeye, zebercete çimene, yeşilliğe, Hızır’a, pasa, yeşil papağana, esrara, yeşil giysili meleklere, bir mürşide benzetilmiş veya bunlarla özdeşleştirmiş, yeşil rengiyle nitelenmiştir. Sevgilinin zülfü beni de yeşille nitelenip özdeşleştirilmiştir. Bu kara renkli güzellik unsurları da yeşil renklilere benzetilmiştir. Geceler, sevgilinin beni, zülfü, yüzündeki tüyleri dışında yazı, bulut, ah gibi başka kara renkliler ile yeşil olanlar arasında da türlü benzerlik ilişkileri kurulmuştur. Kara bulutlar, ahlar şairler tarafından yeşille ilişkilendirilmiş, yeşil olanlara benzetilmiştir. Beyitlerde ya çimenler yazılara ya da yazılar çimenlere teşbih edilmiştir. Bu makalede kara ve yeşil gibi iki farklı renkteki nesnelerin, varlıkların neden birbirlerine benzetildikleri, birbirleriyle özdeşleştirildikleri, kara olanların niçin yeşille nitelendiği konusu ele alınmıştır. Bunun için öncelikle kara ve yeşil olanlar arasında kurulan benzerlik, özdeşlik, niteleme ilişkilerine örnek teşkil eden beyitler verilmiştir. Ardından kara ve yeşil arasında kurulan bu ilişkilerle ilgili çeşitli kaynaklardan ulaşılmış bilgiler paylaşılmıştır. Böylece şairlerin bu iki renkle ilgili söz konusu tutumlarının nedeni ortaya konmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

divan şiiri, kara, yeşil

Kaynakça

• Adalar Subaşı, Derya (2012). “Renkler Ulamı Üzerine Türkçe ve Arapça Sözlük Tabanına Yönelik Gözlemler”. Turkish Studies 7 (2): 963-977.
• Ahterî Mustafa Efendi (2009). Ahterî-i Kebîr. hzl. A. Kırkkılıç ve Y. Sancak. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Akbaş, Rıfat (2021). “Kavram ve Anlam Boyutu Perspektifinde Arapçada Siyah Renk”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30 (2): 571-598.
• Akdoğan, Yaşar (hzl.) (ty). Ahmedî Dîvânı. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü e-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10591,ahmedidivaniyasarakdoganpdf.pdf?0 [erişim tarihi: 04. 10. 2023].
• Akdoğan Anou, Zeynep Sevda (2022). Arap Dili’nde Renkler: Dilbilimsel Bir İnceleme. Yüksek Lisans Tezi. Antalya: Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Akkın, Cezmi, S. Eğrilmez, F. Afrashi (2004). “Renklerin İnsan Davranış ve Fizyolojisine Etkileri”. Advances in Organometallic Chemistry 33: 274-282.
• Akkuş, Metin (hzl.) (2018). Nefi Divanı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü e-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57741,nefi-divanipdf.pdf?0 [erişim tarihi: 11. 10. 2023].
• Aksoyak, İ. Hakkı, M. Macit (2005). “Edebî Sanatlar”. Eski Türk Edebiyatı El Kitabı. hzl. M. İsen, O. Horata, M. Macit, F. Kılıç, İ. H. Aksoyak. Ankara: Grafiker Yayınları. 275-302.
• Argunşah, Mustafa (hzl.) (1999). Muhammed b. Mahmûd-ı Şirvânî, Tuhfe-i Murâdî (İnceleme-Metin-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Asım, Mohammad Shakib (2019). İran’da Arap Şiiri (Emevî ve Abbâsî Dönemleri). Doktora Tezi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ata, Aysu (hzl.) (1997). Nâsırü’d-dîn Bin Burhânü’d-dîn Rabguzî, Kısasü’l-Enbiyâ 1 (Giriş-Metin-Tıpkıbasım) 2 (Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ayaz, Ayşe (2023). 14-15. Yüzyıl Divan Şiirinde Renkler. Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Aydın, Mehmet (1986). “Türklerde Hızır İnancı”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2: 51-77.
• Baytop, Turhan (1995). “Esrar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 11. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları. 431-432.
• Canpolat, Mustafa (hzl.) (1995). Ömer bin Mezîd, Mecmû’atü’n-Nezâ’îr (Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çelebi, İlyas (1998). “Hızır”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 17. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları. 406-409.
• Çelik, Beşir (2019). “Kur’ân’da Zikri Geçen Renkler ve Renklerle Verilen Mesajlar”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (1): 81-100.
• Çeltik, Halil (hzl.) (2017). Ahmed-i Rıdvan Dîvânı. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü e-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55738,ahmed-i-ridvan-divanipdf.pdf?0 [erişim tarihi: 10.11. 2023].
• Çiğa, Özkan (2013). Süheyl ü Nev-bahâr (Metin-Aktarma, Artzamanlı Anlam Değişmeleri, Dizin). Yüksek Lisans Tezi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Derdiyok, Çetin (1988). Cemali Divanı (İnceleme-Metin). Yüksek Lisans Tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Derman, M. Uğur (1967). “Eski Mürekkepçiliğimiz”. İslam Düşüncesi Dergisi 2: 97-112.
• Derman, M. Uğur (2006). “Mürekkep”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 32. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları. 46-47.
• Devellioğlu, Ferit (2004). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Devletşah (1963). Tezkire-i Devletşah. C. 1. çev. N. Lugal. Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• Dilçin, Cem (1983). Örneklerle Türk Şiir Bilgisi. Ankara: Sevinç Basımevi.
• Ergin, Muharrem (hzl.) (1980). Kadı Burhaneddin Divanı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Erişen Yazıcı, Gülgün (hzl.) (2017). Edirneli Kâmî ve Dîvânı. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü e-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55977,kami-divani-pdf.pdf?0 [erişim tarihi: 17. 11. 2023].
• Ersoylu, Halil (hzl.) (1989). Cem Sultan’ın Türkçe Divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erünsal, İsmail E. (hzl.) (2014). Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi Divanı. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü e-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59332,taci-zade-cafer-celebi-divanipdf.pdf?0 [erişim tarihi: 08. 11. 2023].
• Ersoy, Ersen (2010). II. Bayezit Devri Şairlerinden Münîrî-Hayatı, Eserleri ve Divanı (İnceleme-Tenkitli Metin). Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Golkarian, Kadir (2005). Moheg Tükçe-Farsça Farsça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Alfa Yayınları.
• Güldaş, Ayhan (hzl.) (1996). Abdülvasî Çelebi, Halîlname. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Günay, Erdinç, İ. Telci (2017). “Isparta Ekolojik Koşullarında Bazı Reyhan (Ocimum basilicum L.) Genotiplerinin Verim ve Kalite Özelliklerinin Belirlenmesi”. Süleyman Demirel Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 12 (2): 100-109.
• Güncel Türkçe Sözlük. https://sozluk.gov.tr/. [erişim tarihi: 16. 05. 2024]. Gündüzöz, Soner (2003). “Kur’ân’da Renklerin Büyülü Gücü-Semiotik Bir İnceleme” EKEV Akademi Dergisi 16: 71-84.
• Halîl Hatîb-i Rehber (hzl.) (1388). Dîvân-ı Gazelliyât-ı Mevlânâ Şemsü’d-dîn Muhammed Hâce Hâfız-ı Şîrâzî. Tahran: İntişârât-ı Safî Alîşâh.
• İpekten, Haluk (hzl.) (2020). Karamanlı Nizâmî Dîvânı. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü e-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/73032,karamanli-nizami-divanipdf.pdf?0. [erişim tarihi: 12. 01. 2024].
• İsen, Mustafa, C. Kurnaz (hzl.) (1990). Şeyhî Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları. Karakurt, Deniz (2012). Türk Mitoloji Ansiklopedisi. https://drmurataydin.com/turk-mitoloji-ansiklopedisit.pdf. [erişim tarihi: 28. 09. 2023].
• Karaköse, Saadet (hzl.) (2017). Nev’î-zâde Atâyî Dîvânı. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü e-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55734,nevi-zade-atayi-divanipdf.pdf?0. [erişim tarihi: 20.12. 2023].
• Karaörs, Metin (hzl.) (2006). Alî Şîr Nevâyî, Nevâdirü’ş-Şebâb. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Kaya, Bayram Ali (hzl.) (2020). Osman Nevres Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü e-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/76247,osman-nevres-divanipdf.pdf?0. [erişim tarihi: 24. 11. 2023].
• Kıroğlu, Hasan Selim (2020). “Arapça’nın Söz Varlığında Renk”. Eskiyeni Dergisi 41: 757-774.
• Kızık Kiraz, Nilüfer (2017). “Gülzâr-ı Savab’da Geçen Kâğıt Boyama Yöntemleri ve Seçilen Yöntemlerle Renklendirme Denemeleri”. Art-Sanat Dergisi 7: 183-195.
• Kubbealtı Lugatı. https://lugatim.com/. [erişim tarihi: 16. 05. 2024].
• Kulan, Engin Gökhan (2013). Eskişehir Koşullarında Yetiştirilen Reyhan (Ocimum basilicum L.) Bitkisinin Bazı Bitkisel Özelliklerinin ve Diurnal Varyobilitesinin Belirlenmesi. Yüksek Lisans Tezi. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Küçük, Sabahattin (hzl.) (1994). Bâkî Divanı (Tenkitli Basım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Lugat-nâme-i Dehhodâ. https://dehkhoda.ut.ac.ir/fa/dictionary/%EF%BA%B4%EF%BA%92%EF%BA%B0. [erişim tarihi: 29. 03. 2024].
• Macit, Muhsin (hzl.) (2017). Nedîm Divanı. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü e-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56214,nedim-divanipdf.pdf?0. [erişim tarihi: 26. 12. 2023].
• Mazlum, Özge (2011). “Rengin Kültürel Çağrışımları”. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 31: 125- 138.
• Mengi, Mine (hzl.) (2014). Mesîhî Divanı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. Muhammed-zâde-i Sıddîk, Hüseyn (hzl.) (1386). Dîvân-ı Eş’âr-ı Turkî-i Seyyid İmâmu’d-dîn-i Nesîmî (Tashîh-Tahşiye-Mukaddime). Tebrîz: İntişârât-ı Ahter.
• Mütercim Asım Efendi (2009). Burhân-ı Katı. hzl. M. Öztürk ve D. Örs. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Okuyucu, Cihan (hzl.) (1994). Cinânî (Hayâtı-Eserleri-Dîvânının Tenkidli Metni). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Onur, Naci (hzl.) (1991). Hamdullah Hamdi, Yusuf u Züleyhâ. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Özdarendeli, Nursel (2002). Ali Şîr Nevâyî, İlk Divan, İnceleme-Metin-Dizin. Doktora Tezi. Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özer, Deniz (2012). “Toplumsal Düzenin Oluşmasında Renk ve İletişim”. ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 3 (6): 268-281.
• Özer, Perihan Ceren (2021). Bursa Ekolojik Koşullarında Reyhan (Ocimum basilicum L.)’ın Tarımsal Özellikleri, Uçucu Yağ Oranı ve Kompozisyonu Üzerine Farklı Organik ve İnorganik Gübrelerin Etkileri. Yüksek Lisans Tezi. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Özgeriş, Mutlu Melis (2014). “18. Yüzyıl Divan Şiirinde Hat Malzemeleri”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 3 (2): 167-193.
• Özmen, Mehmet (hzl.) (2001). Ahmed-i Dâ’î Divanı, C. 1 (Metin-Gramer-Tıpkı Basım) C. 2 (Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özyıldırım, Ali Emre (hzl.) (ty). Hamdullah Hamdî Divanı. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü e-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10616,metinpdf.pdf?0. [erişim tarihi: 18. 01. 2024].
• Sakoğlu, Kadir (2018). Keçiören Estergon Kalesi Kültür Merkezi Etnografya Müzesinde Bulunan Hat Levhaları. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü.
• Saraç, Mehmet A. Yekta (hzl.) (ty). Emrî Dîvânı. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü e-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10607,emridivanipdf.pdf?0. [erişim tarihi: 22. 11. 2023].
• Sefercioğlu, Nejat (1990). “Yazı ve Yazıyla İlgili Unsurların Divan Şiirinde Kullanılışı”. Yeni Defne Dergisi 8: 94- 105.
• Şemseddin Sami (2007). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Tarlan, Ali Nihad (hzl.) (1963). Necatî Beg Divanı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Tarlan, Ali Nihad (hzl.) (1966). Ahmed Paşa Divanı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Taberî (1954). Milletler ve Hükümdarlar Tarihi. C. 1. çev. Z. K. Ugan ve A. Temir. Ankara: Maarif Basımevi.
• Topaloğlu, Aydın (2007). “Renk-Felsefe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 34. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları. 572-575.
• Türken (Duman), Ruşan (2006). Kıvâmî, Fetihnâme-i Sultân Mehmed (İnceleme-Metin). Yüksek Lisans Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Uludağ, Süleyman (1998). “Hızır (Tasavvuf ve Halk İnancı)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 17. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları. 409-411.
• Ülken, Fatih (2002). Elvân-ı Şirâzî’nin Gülşen-i Râz Tercümesi (İnceleme-Metin). Doktora Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Üstün, Mahmut (2022). “Arap Şiirinde Renklerin Anlamsal Boyutları ve Değişim Süreci”. Darulfunun İlahiyat Dergisi 33 (1): 177-208.
• Yazır, Elmalılı Hamdi (2000). Kur’ân-ı Kerîm ve Türkçe Meali. sadeleştirenler: Y. Çiçek ve N. Kahraman. İstanbul: Temel Neşriyat.
• Yücel, Bilal (hzl.) (ty). Mahmud Paşa, Adnî Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları.