NÂİLÎ, NEDÎM ve HAŞMET’E AİT ÜÇ GAZELİN ÜSLÛP ÖZELLİKLERİ BAKIMINDAN KARŞILAŞTIRILMASI

Yıl 2025, Sayı: 27 (Ağustos 2025), 33 - 59, 31.08.2025

Betül Kevser Bilgi

Öz

Özet
XIII. yüzyılda ilk ürünlerinin veren Klasik Türk şiiri, altı asırlık serüveni boyunca klasik bir tarz içerisinde önemli eserler ortaya çıkarmıştır. Bu uzun yolculukta şairler, klasik tarzda sınırlı bir çerçevede ürünler ortaya koymaya çalışmışlardır. Ancak zamanla klasik tarz içerisinde sapmalar olmuş, şairler yeni arayışlara yönelmişlerdir. XVII. yüzyıla kadar şairlerin şiirlerinde üslûp bakımından belirgin bir fark göze çarpmaz. XVII. yüzyıla gelindiğinde önce İran ve Hindistan’da görülen ve anlamda kapalılığı, inceliği ve derinliği esas alan sebk-i hindî tarzı, Klasik Türk şiirinde de etkisini göstermeye başlamıştır. Yine aynı yüzyıl içerisinde düşünceyi, hikmetli söz söylemeyi, öğreticiliği esas alan hikemî tarz adı verilen üslûpla şiirler yazılmıştır. XVIII. yüzyılda divan şiirinde görülen bir başka üslûp ise mahallîleşme çabalarının ürünü olan mahallî üslûptur. Çalışmada XVII. yüzyıl şairlerinden Nâilî, XVIII. yüzyıl şairlerinden Haşmet ve Nedîm’e ait birer gazel üslûp özellikleri yönüyle incelenecektir. Sonrasında ise gazellerin benzer ve farklı özellikleri belirlenip belirtilen üslûp özelliklerinden yola çıkılarak gazellerin hangi üslûba yakın olduğu tespit edilmeye çalışılacaktır. Böylece üslûplar arasındaki benzerlikler ve farklılıklar daha somut bir şekilde ortaya konmaya çalışılacaktır. Şairlerin şiirlerinde kullandığı kelimeler, şiirlerin ahenk unsurları ve muhtevaları üzerinde durularak bu şiirlerin üslûp özellikleri ortaya konmaya çalışılacaktır. Karşılaştırma klasik üslûp içerisindeki sebk-i hindî, mahallî tarz ve hikemî üslûbun belirgin özellikleri üzerinden yapılacaktır. Ortaya çıkan sonuçlar makalenin sonuç bölümünde tartışılacaktır.
Anahtar Sözcükler: Divan şiiri, üslûp, sebk-i hindî, hikemî tarz, mahallîleşme.

Abstract
Classical Turkish poetry, which began producing its earliest works in the 13th century, generated significant literary achievements within a classical style over the course of six centuries. Throughout this long journey, poets endeavored to compose within a limited framework rooted in classical conventions. However, over time, deviations from this traditional style began to appear, as poets turned toward new literary pursuits. Until the 17th century, no marked stylistic distinctions are observed in the poetry. By the 17th century, however, the sebk-i hindî style-originating in Iran and India and characterized by obscurity, subtlety, and depth of meaning-began to exert its influence on Classical Turkish poetry. In the same century, the hikemî style, which emphasized philosophical reflection, wisdom, and didacticism, also emerged. Another stylistic trend that appeared in the 18th century was the mahallî (localization) style, which resulted from efforts to incorporate vernacular elements into Divan poetry.This study analyzes one ghazal each by Nâilî, a 17th-century poet, and Haşmet and Nedîm, two poets from the 18th century, in terms of their stylistic features. The similarities and differences between these ghazals will then be identified, and based on these stylistic traits, an attempt will be made to determine the stylistic orientation of each poem. In this way, the convergences and divergences among the styles will be more concretely revealed. The poets' choice of vocabulary, the aesthetic elements of the poems, and their thematic content will be examined to bring their stylistic characteristics to light. The comparison will be made with reference to the distinguishing features of the sebk-i hindî, mahallî, and hikemî styles within the broader framework of the classical tradition. The findings will be elaborated upon in the discussion section of the manuscript.
Keyword words: Divan poetry, style, sebk-i hindî, hikemî style, localization style.

Anahtar Kelimeler

Divan şiiri , üslûp , sebk-i hindî , hikemî tarz , mahallîleşme

Kaynakça

• Bilkan, Ali Fuat (2006). “Şiir”, Türk Edebiyatı Tarihi II. Kitap, ed. Talât Sait Halman vd. İstanbul: KTB Yay. 253-285.
• Demirel, Şener (2005). “17. Yüzyıl Sebk-i Hindi şairlerinden Nâilî ve Fehîm’in Şiirlerinde Somutlaştırma veya Alışılmamış Bağdaştırmalar”, Sebk-i Hindi Sempozyumu, 29 Nisan 2005, İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi.
• Durmuş, İsmail (2012), “Üslûp”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 42. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 383-385.
• Horata, Osman (2006). “Son Klasik Dönem (1700-1800): Şiir”, Türk Edebiyatı Tarihi II. Kitap, ed. Talât Sait Halman vd. İstanbul: KTB Yay. 419-540.
• Erkal, Abdulkadir (2019). “Klasik Estetikte Yeni Yönelişler: Orta Klasik Dönem (1600-1700): Şiir”, Türk Edebiyatı Tarihi II. Kitap, ed. Talât Sait Halman vd. İstanbul: KTB Yay. 261-328.
• İpekten, Haluk (hzl.) (1990). Naili Divanı, Ankara: Akçağ Yay.
• İpekten, Haluk (1999), Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Aruz, İstanbul: Dergâh Yay.
• Kâşânî, Abdurrezzak (2015). Tasavvuf Sözlüğü, İstanbul: İz Yay.
• Kontantamer, Tunca (1993). Eski Türk Edebiyatı Makaleler, Ankara: Akçağ Yay.
• Macit, Muhsin (hzl.) (2016). Nedîm Divanı , Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay.
• Mengi, Mine (2005). Eski Türk Edebiyatı Tarihi Edebiyat Tarihi-Metinler, Ankara: Akçağ Yay.
• Mum, Cafer (2019). “Sebk-i Hindi”, Türk Edebiyatı Tarihi II. Kitap, ed. Talât Sait Halman vd. İstanbul: KTB Yay. 392-415.
• Mum, Cafer (2018), “Koca Râgıp Paşa’nın “Söyler” Redifli Gazeli Üzerine Üslûp İncelemesi”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 118 (233): 105-122.
• Özgül, Kayahan (2019). “Şark Ekspresiyle Garba Sefer”, Türk Edebiyatı Tarihi II. Kitap, ed. Talât Sait Halman vd. İstanbul: KTB Yay. 595-658.
• Türkçe Sözlük (2005). Ankara:Türk Dil Kurumu Yay.
• Uludağ, Süleyman (1999). Tasvvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Marifet Yay.
• Arslan, Mehmet, Aksoyak, İ. Hakkı (hzl.) (2018). Haşmet Divanı, Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü e-kitap. www.kulturturizm.gov.tr https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-20411kayahan6/hasmet-divani.html (erişim tarihi: 10. 01.2025).