FUZÛLÎ’NİN TÜRKÇE GAZELLERİNDE ŞEMʽİN GÖRÜNÜMLERİ

Yıl 2025, Sayı: 27 (Ağustos 2025), 251 - 269, 31.08.2025

Hilal Yiğit

Öz

Klasik Türk şairleri zengin bir hayal dünyasına sahiptirler. Şairlerin bu zengin muhayyile gücü klasik Türk edebiyatında zengin bir mazmun ve motifler dünyasının ortaya çıkmasını sağlamıştır. Kültürel ve sosyolojik unsurlardan da beslenen klasik şairler günlük hayata dair birçok kültüren unsuru da şiire taşımışlardır. Günlük hayatta temel bir aydınlatma aracı olan mum, klasik şairlerin çeşitli benzetme ve anlam ilgileriyle birlikte şiirde kullandıkları motiflerden biridir. Mum; şekli, alevi, yanarak tükenmesi, aydınlık vermesi, içindeki fitili ve dumanı gibi birçok açıdan şiirlerde işlenmiştir. Şemʽ ü Pervane hikâyesiyle de mum ve mumun etrafında dönen kelebeğin serüveni mesnevilere konu edilmiştir. Klasik Türk şiirinde mum ve mumla ilgili unsurları çeşitli teşbih ve mecazlarla sıklıkla işleyen şairlerden biri şiirlerindeki lirizmle ön plana çıkan Fuzûlî’dir [ö. 1556]. Fuzûlî, Türkçe Dîvân’ında mum/şemʽʽ üzerine mustakil bir gazel ve bir rubai kaleme aldığı gibi birçok gazel ve kasidesinde de mum motifine sık sık temas etmiştir. Fuzûlî, şemʽʽ/mum ile sevgili ve sevgiliye dair güzellik unsurları, âşık, meclis, ağyar, vuslat ve ayrılık temaları arasında zarif anlam ilgileri kurmuş ve şemʽi kendisine bir yoldaş ve sırdaş kılmıştır. Şairin gazellerinde kimi zaman sevgilinin cemâlini ve nurlu yanaklarının aydınlığını ifade eden şemʽ, kimi zaman da ayrılık gecelerinde ıztırap çeken sâdık bir âşığa dönüşmüştür. Bu çalışmada Fuzûlî’nin Türkçe gazellerinde mumun çeşitli benzetme ve anlam ilgileriyle birlikte kullanımı farklı başlıklar altında tetkik edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Fuzûlî , Şem'/Mum , Sevgili

Appearances Of The Candle (Šem) In Fuzûlî’s Turkısh Ghazals

Öz

Classical Turkish poets possess a rich and vivid imagination. This powerful imaginative capacity has led to the emergence of a wide array of motifs and conventional metaphors (mazmuns) in classical Turkish literature. Drawing from cultural and sociological elements, classical poets frequently incorporated aspects of daily life into their poetry. One such element is the candle (mum), a fundamental source of light in daily life, which appears in poetry through various similes and layers of meaning. The candle, with its form, flame, self-consuming nature, ability to illuminate, wick, and smoke, has been explored in numerous poetic dimensions. The story of the candle and the moth (Šem ü Pervâne) also narrates the moth’s tragic journey around the candle and is a common subject in masnavis. Among the poets who frequently depicted the candle and its associated elements through diverse metaphors and similes is Fuzûlî [d. 1556], known for the lyrical depth of his poetry. In his Turkish Dīvān, Fuzûlî not only composed a standalone ghazal and a rubāʿī centered on the candle but also made recurrent use of the motif in many of his ghazals and qaṣīdas. Fuzûlî weaves delicate semantic connections between the candle and various elements such as the beloved and her beauty, the lover, the gathering (meclis), the rival (aġyār), union (wuṣlat), and separation (firāq), turning the candle into both a companion and a confidant. At times, the candle in his ghazals symbolizes the radiant beauty of the beloved and the light of her luminous cheeks; at other times, it transforms into a faithful lover suffering through the agony of separation. This study examines the various metaphorical and symbolic uses of the candle motif in Fuzûlî’s Turkish ghazals under distinct thematic categories.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish Literature , Fuzûlî , Candle (şem'/Mum) , Beloved , Lover

Kaynakça

• Armutlu, Sadık (2009). “Kelebeğin Ateşe Yolculuğu: Klasik Fars ve Türk Edebiyatında Şemʽü Pervâne Mesnevileri”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 15(39): 877-907.
• Armutlu, Sadık (2014). Klâsik Türk Edebiyatında Şemʽü Pervâneler ve Lâmi’î Çelebî’nin Şemʽü Pervâne Mesnevisi. Doğu Esintileri, (2): 137-176.
• Babür, Yusuf (2020). “Klasik Türk Şiirinde Gayr-i İslami İnanç Unsurlarının Kullanımı”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi- The Journal of International Social Sciences, 30(2): 165-188.
• Canım, Rdıvan (hzl.) (2018). Lâtifî, Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
• Demirci, Mehmet (1997). “Hal”. İslâm Ansiklopedisi. C. 15. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 216-218.
• Hançerlioğlu, Orhan (2000). Dünya İnançları Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• İbn Arabi (2022). Fütûhât-ı Mekkiyye VI. çev. E. Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık.
• İbn Arabi (2022). Fütûhât-ı Mekkiyye X. çev. E. Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Kaplan, Yunus (2010). “Türk Hamam Kültürünün Divan Şiirine Yansımaları”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] (44): 131-155.
• Karaca, Derya (2018). “Klasik Türk Şiirinde Şemʽ ve Pervane Kullanımları”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi /Journal of International Social Research, 11(61): 129-146.
• Karahan, Abdülkadir (1996). “Fuzûlî”. İslâm Ansiklopedisi. C. 13. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 240-246.
• Kılıç, Filiz (hzl.) (2018). Âşık Çelebi, Meşâ’irü’ş-Şu’arâ. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
• Kılınç, Abdülhakim (2021). Fuzûlî Dîvânı. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
• Kuşeyri, Abdulkerim (2019). Kuşeyrî Risâlesi. Haz. S. Uludağ. İstanbul: Dergâh Yay.
• Levend, Agah Sırrı (2018). Divan Edebiyatı- Kelimeler ve Remziler Mazmunlar ve Remizler. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Mazıoğlu, Hasibe (2011). Fuzûlî Üzerine Makaleler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Mevlânâ (2015). Mesnevî-i Ma’nevî. çev. D. Örs-H. Kırlangıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
• Onay, Ahmet Talat (2007). Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü. Haz. C. Kurnaz. Ankara: Birleşik Kitabevi.
• Pala, İskender (1992). “Bezm-i Cem”. İslâm Ansiklopedisi. C. 6. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 105-106.
• Pala, İskender (2010). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Kapı Yay.
• Parlatır, İsmail (2009). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Yargı Yayınevi.
• Solmaz, Süleyman (hzl.) (2018). Ahdî ve Gülşen-i Şuʿarâ’sı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
• Sungurhan, Aysun (hzl.) (2017). Kınalızâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-Şu’arâ. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
• Şentürk, Ahmet Atilla (2016). Osmanlı Şiir Kılavuzu I. İstanbul: Osedam Yay.
• Tanyu, Hikmet (1991). “Ateş”. İslâm Ansiklopedisi. C.4. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 52-55.
• Tarlan, Ali Nihat (2014). Fuzûlî Divanı Şerhi. Ankara: Akçağ Yay.
• Taş, Bünyamin (2019). “Divan Şairinin Özgünlüğü Bağlamında Fuzûlî’nin Türkçe Gazellerinde Bezm”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (65): 77-100.
• Topaloğlu, Bekir (2022). “Kıyamet”. İslâm Ansiklopedisi. C. 25. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 516-522.
• Tosun, Necdet (2009). “Sır”. İslâm Ansiklopedisi. C. 37. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 115-116.
• Uludağ, Erdoğan (2016). “Fuzûlî’nin Gazellerinde Bir Güzellik Unsuru Olarak Yanak”. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (ERZSOSDE) ÖS-III: 15-68.
• Yılmaz, Nuran (2007). “Fuzûlî'nin Türkçe Divânı'ndaki ‘Başına Çizginmek’ Tabirinin Türk Kültüründeki Anlamı”. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 2(4): 1095-1104.