Muhalif Mizah Gazetesi Markopaşa’da İmtiyaz Sahipliği Mücadelesi (1947-1948)

Yıl 2021, , 451 - 481, 01.09.2021

Muhammet Erdem Duru

https://doi.org/10.18691/kulturveiletisim.927618

Öz

Haftalık siyasi mizah gazetesi Markopaşa’nın ilk sayısı 25 Kasım 1946 tarihinde yayımlanmıştır. Sabahattin Ali ve Aziz Nesin’in kurucu ortağı olduğu gazetenin karikatürlerini Mustafa Uykusuz çizerken, mâlî işlerini Haluk Yetiş yürütmüştür. Dokuzuncu sayıdan itibaren Rıfat Ilgaz da kadroya dâhil olmuştur. Çok partili yaşama geçilen, siyasî iktidarın muhalefet kavramını henüz içselleştiremediği bir dönemde yayın hayatına başlayan Markopaşa birçok baskıyla karşılaşmıştır. Gazetenin ilk sayısı bayiler tarafından dağıtılmamış, sonrasında matbaalara gazeteyi basmamaları için baskı yapılmıştır. Yabancı ülkelerin yararına çalışmakla itham edilen Markopaşa hakkında davalar açılmış, gazete sayısız kez toplatılmış, kapatılmıştır. Yazar ve çizerlerinin tutuklandığı, sürgüne gönderildiği gazete hem bu şartlar altında yayın hayatına devam edebilmek hem de Matbuat Kanunu’nun sınırlılıklarından kurtulabilmek için birçok kez imtiyaz değiştirmiştir. Bu değişiklikler esnasında yaşanan bir olay ise basın tarihinde eşine ender rastlanan türdendir: Gazetede geceleri çalışan ve ekibe yardımcı olan Orhan Erkip, Markopaşa’nın imtiyazını aldıktan sonra gazeteyi Markopaşa ekibine karşıt bir yayın organına dönüştürmüştür. Bu durum mülkiyet mücadelesini başlatmıştır.
Bu çalışma, Markopaşa’nın hakkında çok az şey bilinen mülkiyet mücadelesini araştırmış ve şu iki soruya yanıt aramıştır: Markopaşa’da mülkiyet mücadelesi sırasında Erkip kimlerden yardım almıştır? Siyasal iktidar bu mücadelede nasıl bir strateji izlemiştir? Çalışmada Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri’nde bulunan ve daha önce herhangi bir çalışmada yayımlamamış belgeler incelenmiştir. İnceleme sonucunda, Erkip’in Cumhuriyet Halk Partisi’nden (CHP) maddî yardım gördüğü, CHP’nin ise bu yardımla gazete içi karışıklığa destek vererek Markopaşa geleneğinin etki alanını azaltma stratejisi güttüğü görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Markopaşa, basın özgürlüğü, Sabahattin Ali, Aziz Nesin, Orhan Erkip, CHP.

Teşekkür

Çalışma içeriğiyle ilgili katkılarından dolayı Dr. Öğr. Üyesi Hasan Üstün'e çok teşekkür ederim.

Ownership Struggles Over The Opposing Humor Newspaper Markopaşa (1947-1948)

Öz

Weekly humor newspaper Markopaşa’s first issue was released on December 25th, 1946. Sabahattin Ali and Aziz Nesin were the co-founders of the magazine, Mustafa Uykusuz was the cartoonist, and Haluk Yetiş was responsible for financial matters. Rıfat Ilgaz also joined the staff after the 9th issue. Markopaşa suffered oppressions during the transition to multiple-party parliament, as the ruling party yet to grasp the meaning of opposition. The first issue failed to be distributed by newsagents. Printer companies also faced many constrains to prevent circulation. Markopaşa, faced lots of lawsuits, accused of working in favor of foreign forces, issues collected back countless times, and got shut down. Markopaşa, whose columnists and cartoonists were arrested or exiled, changed many publishers to survive and eliminate the limitations of the Press Code (Matbuat Kanunu). A single event that occured during these changings was of an uncommon in the press history. After having privileges of the newspaper, Orhan Erkip, assistant and nightshift staff, changed the publishing policy into a newspaper opposed to the former crew. This situation started ownership fights.
This article examines the underrecognized issue of Markopaşa’s ownership fights and searches for answers for two main questions: Who were the inside helpers of Erkip during the ownership fights? Which strategies did the government follow? In this research, the documents of the Presidential State Archives, which have not been published in any other article before, were examined. In conclusion, it is evident that Erkip was financially supported by CHP and CHP was supporting the chaos aiming to reduce the influence of the Markopaşa tradition.

Anahtar Kelimeler

Markopaşa, press freedom, Sabahattin Ali, Aziz Nesin, Orhan Erkip, CHP

Kaynakça

• Ali, Sabahattin (2020). Markopaşa Yazıları ve Ötekiler. Hikmet Altınkaynak (haz.) İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Adaklı, Gülseren (2006). Türkiye’de Medya Endüstrisi Neoliberalizm Çağında Mülkiyet ve Kontrol İlişkisi. Ankara: Ütopya Yayınevi.
• Arık, Bilal (2002). “Karikatür Tarihimizde Önemli Bir Dönemeç: Marko Paşa Gazetesi.” İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 1(12): 237-253.
• Atılgan, Semra (1995a). “Markopaşa: Siyasal Gülmece Yayımcılığında Bir Olay.” Kuram (8): 16- 24.
• Atılgan, Semra (1995b). “Kibrit Suyu, Aziz Nesin ve Markopaşa.” Cumhuriyet Dergi (488): 3- 5.
• Basın- Yayın Genel Müdürlüğü (1977). Türk Basınında Kim Kimdir. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Bayram, Kemal (1978). Sabahattin Ali Olayı. Ankara: Yenigün Yayınları.
• BCA, 30 1 0 0 131 853 7, BCA, 30 11 1 0 228 43 5, BCA, 30 18 1 2 118 98 18, BCA, 490 1 0 0 1343 462 1
• Cantek, Levent (2011). Şehre Göçen Eşek Popüler Kültür, Mizah ve Tarih. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Cantek, Levent ve Gönenç, Levent (2017). Muhalefet Defteri Türkiye’de Mizah Dergileri ve Karikatür. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Cumhuriyet, 05.12.1946, Cumhuriyet,13.03.1947, Cumhuriyet,16.10.1947, Cumhuriyet,18.09.1962, Cumhuriyet,20.04.1947, Cumhuriyet,21.10.1947, Cumhuriyet,25.03.1947
• Elgin, G. Ahmet vd. (der.) (2002). Türkiye Gazeteciler Cemiyeti Albümü. İstanbul: Doğan Ofset ve Matbaacılık.
• Ergün, Mehmet (2003). Sahte Marko Paşa Bir Provokasyonun Öyküsü. İstanbul: Papirüs Yayınevi.
• Esen, Nükhet ve Seyhan, Nezihe (haz.) (2017) Mahkemelerde. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Güvenir, O. Murat (1991). 2. Dünya Savaşında Türk Basını. İstanbul: Gazeteciler Cemiyeti Yayınları.
• Ilgaz, Rıfat (1974). “Marko Paşa Yılları”. Yansıma (27): 137- 140.
• Ilgaz, Rıfat (2018). Sarı Yazma. İstanbul: Çınar Yayınları.
• Kocabaşoğlu, Uygur (2007). “Tek Parti Döneminin “Matbuat”ı Üzerine Gözlemler.” Mete Tunçay’a Armağan Mehmet Ö. Alkan vd. (der.) içinde. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Koçak, Cemil (2013). Türkiye’de İki Partili Siyasa Sistemin Kuruluş Yılları (1945- 1950) Rejim Krizi Cilt 3. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Koçak, Cemil (2018). Recep Peker Konuşuyor “Disiplinli Hürriyet”. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Koloğlu, Orhan (2009). “Cumhuriyetten Günümüze Muhalif Basın.” Türkiye’de Kitle İletişimi Dün- Bugün- Yarın. Korkmaz Alemdar (der.) içinde. Ankara: Gazeteciler Cemiyeti Yayını.
• Levent, Cantek (2015). Markopaşa Bir Mizah ve Muhalefet Efsanesi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Marko PaşaMeselesi, https://web.archive.org/web/20070430162341/http://www.nesinvakfi.org/aziz%20nesin%20-%20marko_pasa_meselesi.html, Erişim Tarihi: 15.03.2021.
• Marko Paşa ve Diğer Paşalar, https://web.archive.org/web/20070430162529/http://www.nesinvakfi.org/aziz%20nesin%20-%20marko_pasa.html, Erişim Tarihi: 15.03.2021.
• Mazıcı, Nurşen (2011). “1930’a Kadar Basının Durumu ve 1931 Matbuat Kanunu.” Tek Parti Dönemi içinde. İstanbul: Pozitif Yayınları. 121- 154.
• Nesin, Ali (2012). Gömüyü Arayan Adam. İstanbul: Nesin Yayınevi.
• Nesin, Aziz (1973). Cumhuriyet Döneminde Türk Mizahı. İstanbul: Akbaba Yayınları.
• Nesin, Aziz (1983). “Cumhuriyet Döneminde Gülmeceye Baskı: Markopaşa Örneği.” Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi Cilt 6. İstanbul: İletişim Yayınları. 1435- 1437.
• Nesin, Aziz (2019). Birlikte Yaşadıklarım Birlikte Öldüklerim. Ali Nesin (der.). İstanbul: Nesin Yayınevi.
• Nesin, Aziz (2020). Bir Sürgünün Anıları. İstanbul: Nesin Yayınevi.
• Örnek, Cangül (2015). Türkiye’nin Soğuk Düşünce Hayatı. İstanbul: Can Yayınları.
• Özbudun, Ergun (2016). Otoriter Rejimler, Seçimsel Demokrasiler ve Türkiye. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Öztekin, Hülya (2016). Tan Serteller Yönetiminde Muhalif Bir Gazete. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Saydur, Mehmet (2004). “Markopaşa.” Yaba Edebiyat (29): 7- 8.
• Saydur, Mehmet (2013). Markopaşa Gerçeği. İstanbul: Çınar Yayınları.
• Sönmez, Sevengül (haz.) (2020). Hep Genç Kalacağım. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Topuz, Hıfzı (1996). 100 Soruda Türk Basın Tarihi. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Uslu, Ateş (2016). “Çok Partili Hayata Dönüş Dönemi (1945- 1950) Hür Dünyanın Saflarında.” Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Siyasal Hayat. Gökhan Atılgan vd. (haz.) içinde. İstanbul: Yordam Kitap.
• Yıldız, Ali (2015). “Bir Halk Düşmanı: Aziz Nesin.” Varlık (1298): 4- 9.
• Yılmaz, Mustafa ve Doğaner, Yasemin (2007). Cumhuriyet Döneminde Sansür. Ankara: Siyasal Kitabevi.