On Dokuzuncu Yüzyıl Öncesi Osmanlı Edebiyatı: Ana Akımlar ve Eğilimler

Yıl 2021, Cilt: 1 Sayı: 2, 5 - 23, 31.12.2021

Edith Ambros

https://doi.org/10.54281/kundergisi.11

Öz

Bu çalışmanın amacı, bütüncül açıdan Osmanlı edebiyatının tarihsel bir taslağını çizmektir. Taslakta on dokuzuncu yüzyıla kadar görülen ana akımlar ve eğilimler belirlenmeye çalışılmış, oluşan edebî ilişkilere dikkat çekilmiştir. Bu bağlamda, Osmanlı edebiyatı tarihinde şimdiye kadar önerilmiş sınıflandır-malara alışılagelenden farklı bir açıdan bakmanın yararına dikkat çekilerek eleştirel bir değerlendirme sunulmuştur. Genelden özele doğru bir yöntemin izlendiği çalışmada, öncelikle en kapsamlı mesele olanOsmanlı edebiyatını sınıflandırma tarzlarına odaklanıla-rak yeni bir sınıflandırma tarzı önerilmiştir. Buna göre, yüksek kültür (ya da diğer adıyla Divan edebiyatı) ile halk edebiyatı biçiminde ikilisınıflandırmanın daha uygun olduğu öne sürülmüş, tasavvufi edebiyat gibi üçüncü bir sınıf ya-ratmak yerine halk edebiyatının tasavvufi olan ve olmayan biçiminde ikiye ay-rılabileceği tartışılmıştır. Ardından, Osmanlı edebiyatının tarihsel dönemlere ayrılmasındaki problemler üzerinde durulmuş ve özellikle “klasik” adlandır-masındaki anlam belirsizliğine dikkat çekilmiştir. Klasik öncesi, klasik ve klasik sonrası gibi daha net ayrımların bu belirsizliği ortadan kaldırabileceği düşünül-müş ve ayrıca, klasik sonrası dönem olarak adlandırılan ve 1600 ila yaklaşık 1850 arasını kapsayan uzun dönemin de kendi içinde alt dönemlere ayrılması-nın gerektiği hatırlatılmıştır. Osmanlı edebiyatının niteliğinin irdelendiği izleyen bölümde, onun içinde bulunduğu kültür dairesi ve dil özellikleri üzerinde durulmuştur. Os-manlı edebiyatının Arap ve Fars kültürleri ve dilleri ile etkileşiminin boyutu ve bunun edebiyata yansımaları tartışılmıştır. Hem Divan hem de halk edebiya-tındaki çeşitli dil katmanlarının ve üslupların yanı sıra vezin ve özgünlük gibi meseleler de ele alınmıştır. Burada ayrıca konuşma dilinin kullanımına tarihsel bir açıdan bakılarak Yunan ve Ermeni harfleriyle yazılmış Türkçe metinlerin bu konudaki aydınlatıcı rolünede değinilmiştir. Son bölümde ise edebiyatta konu meselesi mercek altına alınarak Osmanlı edebiyatının bütününde gözlemlenen konular incelenmiştir. Aşk, dünyevi uğraşılar ve yaşamın ciddiyetini hafifletici şeyler ana başlıkları altında çeşitli edebî türlerde işlenen konular gözden geçi-rilmiştir. Bu başlıkların da kendi aralarında temelde dinî veya dünyevi olmala-rına dayanılarak kategorilere bölünebileceği gösterilmiş, bu iki alanın çakıştığı konular da değerlendirilmiştir. Makalede, Osmanlı edebiyatı bir bütün olarak ele alındığından, yüksek kültür ile halk kültürü arasındaki etkileşimler de aydınlatılmıştır. Var olan tas-niflerin eleştirel bir gözle değerlendirilerek yenilikçi bir perspektiften taze tas-niflerin yapıldığı bu çalışmada, incelenen konu ile ilgili yeri geldikçe bir maka-lenin sınırlarını aşacak çeşitli sorular da üretilmiş ve bunlar, ileriki çalışmalarda yanıtlanmaları umuduyla dile getirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı edebiyatı, edebiyat tarihi, klasik, edebiyat tari-hinde dönemler, edebiyat tarihinde konular, edebiyatta ana akımlar, edebî eğilimler

Kaynakça

• Ambros, Edith. Candid Penstrokes:The Lyrics of Meʿālī, an Ottoman Poet of the 16thCentury.Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1982.
• Ambros, Edith Gülçin. “Beans for a Cough, Lion’s Gall for a Laugh: The Poet and Physician Aḥmedī’s Materia Medicaas a Mirror of the State of the Art around 1400 in Anatolia”. Life, Love and Laughter: In Search of the Ottomans’ Lost Poetic Language. İstanbul: Isis Press, 2015. 103-12.
• Ambros, Edith Gülçin. “‘Cennete Rüşvetle Girilmez’: Fuzûlî’nin Eserlerinde Atasözleri”. “Bu Alâmet ile Bulur Beni Soran” Fuzûlî Kitabı: Fuzûlî Hakkında Seçme Makaleler ve Bibliyografya Denemesi. Haz. Hanife Koncu ve Müjgân Çakır. İstanbul: Kesit Yayınları, 2009. 193-200.
• Ambros, Edith Gülçin. “Gülme, Güldürme ve Gülünç Düşürme Gereksinimlerinden Doğan Türler ve Osmanlı Edebiyatında İroni”. Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları 4:Nazımdan Nesire Edebî Türler, 25Nisan 2008Bildiriler. Haz. Hatice Aynur, Müjgân Çakır, Hanife Koncu, Selim S. Kuru ve Ali Emre Özyıldırım. İstanbul: TurkuazYayınları, 2009. 64-85.
• Ambros, Edith Gülçin. “Linguistic Duality and Humour as aStylistic Marker in Ottoman Lyric Poetry of the 16thCentury”. Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes100 (2010): 37-56.
• Ambros, Edith Gülçin. “On a Conventional Dimension of 16thCentury Scurrilous Ottoman Satire: Keşfī’s (d. 945/1538-9) Hicviyyāt”. Journal of Turkish Studies/Türklük Bilgisi Araş-tırmaları31.I (2007): 21-39.
• Ambros, Edith Gülçin. “On the Value of a Karamanlı Edition of Köroğlu as a Source of Folk Poetry”. Doğumunun 120. Yılında Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu Hatıra Kitabı. Ed. Fikret Turan ve Özcan Tabaklar. İstanbul: Şenyıldız Yayıncılık, 2019. 171-204.
• Ambros, Edith Gülçin. “Osmanlı Divan Şairleri 19. Yüzyıldan Önce Anjambman (Enjambe-ment) Tekniğini Kullanmış mıdır?” Klasik Edebiyatımızın Dili (Bildiriler). Haz. Mustafa İsen. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2017. 23-39.
• Ambros, Edith Gülçin. Ottoman Chronogram Poems: Formal, Factual, and Fictional Aspects. Ed. Stephan Conermann ve Gül Şen. Otto Spies Anma Dizisi. Cilt 9. Berlin: EB-Verlag, 2021.
• Ambros, EdithGülçin. “Poésie”. Dictionnaire de l’empire ottoman. Ed. François Georgeon, Nico-las Vatin, Gilles Veinstein ve Elisabetta Borromeo. Paris:Libraire ArthémeFayard, 2015. 958-62.
• Ambros, Edith Gülçin. “The Comparison of aKaramanlı Edition with a Regular Ottoman Edition of the Folk-Tale Köroğlu: Morphological and Syntactic Aspects”. Karamanlidika Legacies. Ed. Evangelia Balta. İstanbul: Isis Press, 2018.13-38.
• Aynur, Hatice. “Türkî-i Basît Hareketini Yeniden Düşünmek”. Turkish Studies: International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic4.5 (Yaz 2009): 34-59.Bahâʿî [Veled Çelebi İzbudak]. Latâʿif-i Hâce Nasreddin. İstanbul: İkbal Yayınevi, 1926.
• Bâḳî. Bâḳî Dîvânı: Tenkitli Basım. Haz. Sabahattin Küçük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1994.
• Bombaci, Alessio. Histoire de la littérature turque. Çev. I. Melikoff. Paris: C. Klincksieck, 1968.
• Boratav, Pertev Naili. “Le conte et la légende”. Philologiae Turcicae Fundamenta. Ed. Louis Bazin, Alessio Bombaci, Jean Deny, Tayyib Gökbilgin, Fahir İz ve Helmuth Scheel. Cilt 2. Wiesbaden: Franz Steiner, 1964.44-67.
• Boratav, Pertev Naili. Nasreddin Hoca. Ankara: Edebiyatçılar Derneği, 1996.
• Gelibolulu Mustafa Âli. Künhü’l-ahbâr: 1. Rükün1. Cilt.Haz. Suat Donuk. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2020.
• Koncu, Hanife ve Müjgân Çakır, haz. “Bu Alâmet ile Bulur Beni Soran”Fuzûlî Kitabı: Fuzûlî Hak-kında Seçme Makaleler ve Bibliyografya Denemesi. İstanbul: Kesit Yayınları, 2009.
• Kudret, Cevdet. Divan Şiirinde Üç Büyükler 2: Baki. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1985.Marzolph, Ulrich. Arabia ridens:Die humoristische Kurzprosa der frühen adab-Literatur im internationalen Traditionsgeflecht. Cilt 2.Frankfurt am Main: VittorioKlostermann, 1992.
• Öztürk, Ali Osman. Das türkische Volkslied als sprachliches Kunstwerk. Bern: Peter Lang, 1994.
• Özyıldırım, Ali Emre. “Sebk-i Hindî’nin Türk Edebiyatındaki Seyri Üzerine Notlar”. Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları 1:Sözde ve Anlamda Farklılaşma, Sebk-i Hindî, 29 Nisan 2005 Bildiriler. Haz. Hatice Aynur, Müjgân Çakır ve Hanife Koncu. İstanbul: Turkuaz Yayınları, 2006. 142-53.
• Sargsyan, Ani. “Persian-Turkish Dictionaries of the mid-15th-16thCenturies: A Trajectory of Knowledge Mobility”. Knowledge on the Move in aTransottoman Perspective: Dynamics of Intellectual Exchange from the Fifteenth to the Early Twentieth Century. Ed. Evelin Dierauff, Dennis Dierks, Barbara Henning, Taisiya Leber ve Ani Sargsyan. Ekitap. V&R Unipress, 2021. 39-70.
• Süleyman Çelebi. Vesîletü’n-necât: Mevlid. Haz. AhmedAteş. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1954.
• Şeyhî. Şeyhî Divanı. Haz. Mustafa İsen ve Cemâl Kurnaz. Ankara: Akçağ Yayınları, 1990.
• Tatcı, Mustafa. Yûnus Emre Dîvânı (Âşık Yûnus). Cilt 4. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1997.
• Tezcan, Semih. “Divan Şiirinde Türkçe Kaygısı”. Bilig54 (Yaz 2010): 255-67.
• Tietze, Andreas. “Yunus Emre and His Contemporaries”. Yunus Emre and His Mystical Poetry. Ed. Talât S. Halman. Bloomington, Indiana: Indiana University Turkish Studies, 1981. 87-110.
• Uslu, Mehmet Fatih ve Fatih Altuğ, haz. Tanzimat ve Edebiyat: Osmanlı İstanbulu’nda Modern Edebi Kültür.İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2014.
• Wannig, Klaus-Detlev. Der Dichter Karaca Oğlan: Studien zur türkischen Liebeslyrik. Freiburg: Klaus Schwarz Verlag, 1980.Yakıt, İsmail. Türk-İslâm Kültüründe Ebced Hesabı ve Tarih Düşürme. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1992.