Osmanlı İmparatorluğu’nda Doğulu Şairler ve Âlimler (1453-1600): Türk-Acem Kültür Tarihine Bir Katkı

Yıl 2021, Cilt: 1 Sayı: 2, 82 - 113, 31.12.2021

Hanna Sohrweide Çevirmen: Aysu Akcan Çevirmen: Ercan Akyol

https://doi.org/10.54281/kundergisi.14

Öz

On beş ve on altıncı yüzyıllarda ya da daha kesin bir ifadeyle İstanbul’un 1453’teki fethinden sonra Osmanlı İmparatorluğu artmakta olan politik gücü sayesinde yalnızca İslam dünyasının değil, genel olarak o zamanki dünyanın da en önemli devletlerinden biri hâline geldi. Osmanlı İmparatorluğu, içinde gayrimüslim halkların da olduğu çok etnisiteli bir devlet olmasına rağmen, onun kültürel gelişiminde belirleyici olan şey, İslami kültür dünyasına ait olma bilinciydi. Bundan dolayı Osmanlıların İslam edebiyatı ve sanatının büyük klasik eser-leriyle yoğun bir temas içinde olması kaçınılmazdı. Bu tesiri, İslami edebiyata dayanarak oluş-turdukları kendi edebiyatlarının temellerinde de gördüler. Akademik literatürde Acemikül-türünün, yani İran ve Maveraünnehir kültürünün Osmanlı İmparatorluğu üzerindeki etkisi sık sık vurgulanmıştır. Tıpkı Osmanlı İmparatorluğu’ndaolduğu gibi ele aldığımız zaman di-liminde bu bölgelerin de devlet yönetiminde Türkler vardı. Bu dönemde Türklerin sadece si-yasi veya askerî olarak değil aynı zamanda kültürel anlamda da etkili oldukları açıktır. Bu sebeple Bernard Lewis’in dediği gibi İran ve Orta Asya’daki “Türk-Acem Kültürü”nün1Os-manlı İmparatorluğu üzerindeki etkisinden bahsetmek daha doğrudur. Çünkü bu kültürün gerek Doğu’da gerek Batı’da şekillenmesine Türkler de Acemler gibi katkıda bulunmuştur. Her iki halkın bunda ne kadar pay sahibi olduğunu saptamak ise çok zordur. Bu durum ba-sitleştirilmiş bir şekilde belki de şöyle ifade edilebilir: Osmanlı İmparatorluğu’nda Türkçenin ön planda olduğu bir Türk-Acem kültürü karşımıza çıkarken İran ve Maveraünnehir’de ise Farsçanın hâkim olduğu bir Acem-Türk kültürü ile karşı karşıyayız. Bu karma kültürün taşı-yıcılarının etnik aidiyetlerini bu kişilerin yazı diline göre belirlemek gibi bir temayül vardır: Buna göre, Farsça yazan Acem, Türkçe yazansa Türk’tür. Peki ya bu durumda iki dillileri ne-reye koymak gerekiyor? Muhtemelen onların da sayısı az değildi, ki metnin ilerleyen bölüm-lerinde bu kişilerin bazılarıyla karşılaşacağız

Anahtar Kelimeler

doğulu şariler, Osmanlı İmparatorluğu, Acem Kültürü

Kaynakça

• Ahdî: Ahdî b. Şemsî Bağdadî (ö. 1002/1593-4 civarında; GOW 112), Gülsen-i suʿarā. Staats-bibliothek El Yazması, Marburg, Ms.or.oct. 3449, varak 84b-229b (Flemming No. 264).
• Ahmed Tevhid, Hüner-nāme, Taʾrīḫ-i ʿOsmānī encümeni mecmuası 2 (1910), s. 103-111.
• Alderson, A. D., The structure of the Ottoman dynasty. Oxford 1956.
• Alî, KA: Muṣṭafā b. Aḥmed, ʿAlī olarak tanınır (ö. 1599; GOW s. 126), Kühn el-aḫbār. Sta-atsbibliothek El Yazması, Marburg, Hs. or. quart 1090. (Flemming No. 26).
• Alî, MH: aynı yazar, Menāqıb-i hünerverān. Haz. İbnülemin Mahmud Kemal. İstanbul 1926.
• Ali Minik: Ali Minik, el-ʿiqd el-manẓūm fî ẕikr afāḍil er-Rūm başlığıyla Ṭaşköprüzāde’nin “Eş-şaḳāʾiḳ en-nüʿmāniyye”, Almanca çevirisi Oskar Rescher. Stuttgart 1934.- Ali Minik (ö. 1574) için bk. GOW 112.
• Ali Şir, MN: ʿAlī Šīr Nevā’ī (öl. 1501), Mağālis an-nefāʾis. Staatsbibliothek El Yazması, Mar-burg, Ms. or. oct. 52. 8 Pertsche No. 296). (Storey 771).
• Alparslan, Ali, L’Art de la calligraphie en Turquie aux Xve et XVIe siécles, Revue des études islamiques (REI) XXXV, (1967), s. 219-23.
• Anhegger: Otto-Dorn, Katharina, Das islamische İznik. (özellikle s. 180 ve devamı.) Berlin, 1941.
• Anhegger, Mualî: Robert Anheger, Muʾâli’nin Hünkârnâmesi, Tarih Dergisi I (1950) içinde, s. 145-66.
• Arat, Yarlık: Reşit Rahmeti Arat, Un Yarlık de Mehmed II, Le Conquérant, Annali, Nuova Serie I (1940), s. 25-68. (Festsschrift Bonelli).
• Âşık Çelebi: ʿĀşīq Mehmed Čelebi bin ʿAlī (öl. 1572: GOW s. 68), Teẕkiret eš-šuʿarā. Viyana Nationalbibliothek El Yazması, No. 1219 fotokopisi. (Flügel II, 381).
• AT: Hasan Beg Rūmlu (ö. yaklaşık 1577; Storey s. 306), Aḥsan at-tāwārīkh. A chronicle of the early Ṣafawīs: Vol I. (Persian text.) Ed. by C. N. Seddon. Baroda 1931.
• Ataî: Nevʿizāde ʿAṭāʾī (öl. 1044/1634-5; GOW s. 171), Ḥadāiq el--ḥaqāʾiq fi tekmilet eš-šakāʾiq. İstanbul 1268/1851-2.
• Aubin, Notables: Jean Aubin, “Šāh Ismāʿīl et les noiables de l’Iraq persan”, Journal of Eco-nomic and Social History of the Orient II/1 (1959) içinde, s. 37-81.
• Ayverdi, Hattatlar: Ekrem Hakkı Ayverdi, Fatih Devri Hattatları ve Hat Sanatı. İstanbul 1953.
• Babinger, GOW: Franz Babinger, Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke. Leipzig 1927.
• Babinger, Mehmed: Mehmed der Eroberer und seine Zeit. Münih 1959. (2. Baskı)
• Babur’un Hatıratı: Gazi Zahirüddin Muhammed Babur, Vekayî: Babur’un hâtıratı. 2 Cilt. (Doğu Türkçesinden günümüz Türkçesine Reşit Rahmeti ARAT çevirmiştir). Ankara 1946.
• Barthold, Ulugh-Beg: V. V. Barthold, Ulugh-Beg. Four studies on history of Central Asia. Rusçadan çeviren V. and T. Minorsky, Cilt 2. Leiden 1963.
• Björkman, Fundamenta II: Walther Björkman, Die altosmanische Literatur, Phiologiae Turcicae Fundamenta, Bd. II. Wiesbaden 1964 içinde, s. 403-26.
• Brockelmann, Carl, Katalog der orientalischen Handschriften der Stadtbibliothek zu Hamburg. Hamburg, 1908.
• Browne III: Edward G. Browne, A history of Persian Literature under Tartar Dominion (A.D. 1265-1502). Cambridge, 1920.
• Browne IV: Edward G. Browne, A History Persian Literature in Modern Times (A.D. 1500-1924). Cambridge, 1924.
• Caskel, Mahdî: Werner Caskel, “Ein Mahdī des 15. Jahrhunderts. Saijid Muḥammad ibn Falāḥ und seine Nachkommen”, Islamica IV/1 (1929), s. 48-93.
• Devereux: Mīr ʿAlī Shīr, Muḥākamat al-luġatain: Giriş, çeviri ve Robert Devereux tarafından notlar, Leiden, 1966.
• Daulatšāh Samarqandī. Taẕkira aš-šuʿarāʾ, yayımlayan Muḥammad ʿAbbāsī Teheran, yayımlanma yılı bulunmamakta. (Storey 784).
• Eckmann, Fundamenta II: János Eckmann, Die tschagataische Literatur, Philologiae Turcicae Fundamenta, Bd. II Wiesbaden 1964, s. 304-402.
• Erdoğan, İstanbul Bahçeleri: Muzaffer Erdoğan, “Osmanlı Devrinde İstanbul Bahçeleri”, Va-kıflar Dergisi IV (1958), s. 149-82.
• Ergin, Melihî: Muharrem Ergin, Melihî, Türk Dili ve Edebiyat Dergisi II (1946), s. 59-78.
• Flemming, Barbara, Türkische Handschriften, Teil 1. (Verzeichnis der orientalischen Handsch-riften Deutschland, Bd. XIII, 1), Hrsgbr. Wolfgang Vogt. Wiesbaden, 1968.
• Flügel, Gustav, Die arabischen, persischen und türkischen Handscriften der kaiserlich-königlichen Hofbibliothek zu Wien. 3 Bde. Wien 1865-67.
• Gandjei, Tourkhan, Il canzoniere di Šāh Ismāʿīl Ḫaṭāʾī. Napoli 1959.
• Gibb, Elias John W., A History of Ottoman poetry. 6 cilt. Londra 1900-1909.
• Gökbilgin, Akkoyunlu Ümerâsı: Tayyip Gökbilgin, “XVI. Asır Başlarında Osmanlı Devleti Hizmetindeki Akkoyunlu Ümerâsı”, Türkiyat Mecmuası IX (1946-51), s. 35-46.
• Gökbilgin, Rum: Tayyip Gökbilgin, “15. ve 16. asırlarda Eyâlet-i Rûm”, Vakıflar Dergisi VI (1965), s. 51-61.
• Gölpınarlı, Melâmilik: Abdülbâki (Gölpınarlı), Melâmilik ve Melâmiler. İstanbul, 1931.
• Götz, Manfred, Türkische Handschriften, Teil 2 (Verzeichnis der orientalischen Handschriften in Deutschland) Bd. XIII, 2, Hrsgbr. Wolfgang Voigt. Wiesbaden 1968.
• Göyünç, Ruûs: Nejat Göyünç, “XVI. Yüzyılda Ruûs ve Önemi”, Tarih Dergisi XVII (1968), s. 17-34.
• Habib [Efendi Mirza], Ḫaṭṭ ve ḫaṭṭāṭān. İstanbul 1305/1887-8.
• Hamidî: Külliyyāt-i dīvān-i Mevlānā Ḥamidī. Haz. İsmail Hikmet Ertaylan. İstanbul 1949.
• Hammer-Purgstall, GOD: Joseph von Hammer-Purgstall, Geschichte der osmanischen Dicht-kunst. 4. Bde. Pesth, 1836-8.
• Heratî: Faḫrī Herātī, Laṭāʾif-nāma.
• The majalis-un-nafāʾis ‘Galaxy of poets’ of Mir ʿAli Shir Navaʾi Two 16th century Persian başlığı altında yayımlayan Ali Asghar Hekmat. Tahran 1945, s.181-409. (Storey 793).
• The majalis-un-nafāʾis ‘Galaxy of poets’ of Mir ʿAli Shir Navaʾi Two 16th century Persian, Persian translation, Ali Asghar Hekmat. Tahran 1945, s. 1-178. (Storey 792).
• Hilalî: Dīvān-i Hilālī Ǧaġatāʾī bā Šāh u Darvīš va Ṣifāt al-ʿāšiqīn. Haz. Saʿīd Nafīsī. Tahran 1337/1958-9.
• Hinz, Aufsteig: Walther Hinz, Irans, Aufsteig zum Nationalstaat im fünfzehnten Jahrhundert. Berlin/Leipzig 1936.
• Huart, Calligraphes: Clément Huart, Les calligraphes et les miniaturistes de l’Orient Musulman. Paris 1908.
• Handemir, Ḥabīb as-siyar, 4 cilt, Tahran 1333/1954-5. (Storey 101)
• İA: İslâm Ansiklopedisi, şimdiye kadar 10 cilt, 1940-67.
• İnalcık, Halil. “The rise of Ottoman Historiography”. Historians of the Middle East. Ed. by Bernard Lewis and P. M. Holt, Londra, 2. baskı. 1964, s. 152-67.
• İpekten, Nizamî: Halûk İpekten, “Karamanlı Nizamî”, Türkiyat Mecmuası XIII (1958), s. 63-78.
• Karahan, Figanî: Kanunî Sultan Süleyman çağı şairlerinden Figanî ve divançesi. Haz. Abdülka-dir Karahan. İstanbul, 1966.
• Katip Çelebi, Keşf: Muṣṭafā b. ʿAbdullāh, Ḥağğī Ḫalīfa ya da Kātib Čelebi (öl. 1657) olarak tanınır, Kašf aẓ-ẓunūn ʿan-asāmi’l-kutub wa’l-funūn. Edition von G. Flügel, Lexicon bibli-ographicum et encuclopaedicum, 7 Bde. Leipzig 1835-58.
• Kissling, Chalvetijje: Hans Joachim Kissling, “Aus der Geschichte des Chalvetijje-Ordens”, Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 103 (1953), s. 233-89.
• Kissling, Derwischorden: “Die soziologische und pädagogische Rolle der Derwischorden im Osmanischen Reiche”, Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 103 (1953), s. 18-28.
• Latifî: ʿAbdullaṭīf (öl. 1582; GOW 110) Teẕkire eš-šuʿarā. Staats-und Universitätsbibliothek Hamburg Arşivi, Or. 268g. (Brockelmann No. 280).
• Laṭīfī, Teẕkire-i Laṭīfī. Haz. Aḥmed Cevdet. İstanbul 1314/1896-7.
• Levend, Leylâ ve Mecnun: Agâh Sırrı Levend, Arap, Fars ve Türk Edebiyatlarında Leylâ ve Mecnun Hikâyesi. Ankara 1959.
• Levend, Nevaî: Agâh Sırrı Levend. Ali Şir Nevaî, 4 cilt, Ankara 1965-68.
• Lewis, İstanbul: Bernard Lewis, İstanbul and The Civilization of the Ottoman Empire. Norman, Oklahoma, 1963.
• Mecdî: Meḥmed Meğdī (öl. 999/1590-1; GOW 86), Ḥadāʾiq eš-šakāʾiq. (Terğeme-i Šaqāʾiq-i nuʿmānīye; Arapça yazılmış Taşköprüzade (TKZ) eserinin Türkçeye tercümesi). İstanbul 1269/1852-3.
• Mustakimzade: Süleymān Sadeddin Mustakimzade (öl. 1202/1787-8; GOW 317), Tuḥfe-i ḫaṭṭāṭīn. İstanbul, 1928.
• Pertsch, Wilhelm, Verzeichnis der türkischen Handschriften der königlichen Bibliothek zu Berlin, Berlin 1889.
• Kabulî: Külliyyât-i Dîvân-i Kabulî. Haz. İ. Hikmet Ertaylan. İstanbul 1948.
• Kadı Ahmed: Calligraphers and Painters. A Treatise by Qāḍī Aḥmad, son of Mîr-Munshī (yakla-şık H. 1051/ M. 1606). Farsçadan V. Minorsky tarafından çevrildi. Washington 1959.
• Kazvinî: Ḥakīm Şāh Muḥammad Qazvīnī, Tarǧama-i Maǧālis an-nafā’is: The majalis-un-nafāʾis ‘Galaxy of poets’ of Mir ʿAli Shir Navaʾi Two 16th century Persian başlığı altında yayım-layan Ali Asghar
• Hekmat. Teheran 1945, s.181-409. (Storey 793).
• Kınalızade: Ḥasan Čelebi, Qǐnalǐzāde (öl. 1604; GOW s. 139) olarak tanınır, Teẕkire eš-šuʿarā. Staats-und Universitätsbibliothek Hamburg El Yazması, Or. 268e. (Brockelmann No. 281)
• Rescher, Oskar. Latîfî’s Tezkere, Teil I, Tübingen 1950.
• Rieu, Turkish manuscripts: Charles Rieu, Catalogue of the Turkish manuscripts in the British Museum. Londra 1888.
• Ritter, Meer der Seele: Hellmut Ritter, Das Meer der Seele. Welt und Gott in den Geschichten des Farīduddīn ʿAṭṭār. Leiden 1955.
• Riyazî: Meḥmed b. Muṣṭafa, Riyazī (öl. 1644; GOW 177) olarak tanınır, Riyāż eš-šuʿarā ya da Teẕkire-i Riyāżī. Staats-und Universitätsbibliothek Hamburg El Yazması, Or. 268f. (Brockelmann No. 282).
• Roemer, Staatsschreiben: Hans Robert Roemer, Staatsschreiben der Timuridenzeit. Das Šaraf-nāmā des ʿAbdallāh Marwārīd in kritischer Auswertung. Wiesbaden 1952.
• Rypka, Bakî: Jan Rypka, Bāqī als Ghazeldichter. Prag 1926.
• Sadeddin: Saʿdeddīn, Ḫōğa Efendi (öl. 1599; GOW 123) olarak tanınır, Tāğ et-tevārīḫ. 2 cilt, İstanbul 1279-80/1862-4.
• Sadıkî: Sadıkî Beg Afşār, Mağmaʿ al-ḫavāṣṣ. Haz. ʿAbdurrasūl Ḫayyāmpūr, tschagataischen Originaltext içinde Farsça çeviri Tebrīz 1327/1948-9 (Storey 1335).
• Sām Mirzā Ṣafavī, Tuḥfa-i Sāmī. Haz. Ruknaddīn Humāyūnfarruḫ. (Vaḥīd Dastgirdī tara-fından yapılan baskıdan sonra, Tahran 1314/1935-6). (Storey 797)
• Seddon, C. N., A chronicle of the early Ṣafawīs being the Aḥsanu’t-tawārīkh of Ḥasan-ı Rūmlū. Cilt 2 (İngilizce çeviri). Baroda.
• Sehî Çelebi (öl. 1548/9; GOW s. 67), Teẕkire-i Sehī ya da Hešt bihišt. Haz. Mehmed Şükrî. İstanbul 1325/1907-8.
• Sellheim, Gelehrte: Rudolf Sellheim, “Gelehrte und Gelehrsamkeit im Reiche der Chalifen”. Paul Kirn Armağanı içinde. Berlin 1961, s. 54-79.
• SO: Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî. 4 cilt. İstanbul 1308-15/1890-98.
• Sohrweide, Schiiten Anatoliens: Hanna Sohrweide, Der Sieg der Ṣafaviden in Persien und sei-ne Rückwirkungen auf die Schiiten Anatoliens im 16. Jahrhundert, Der İslam 41 (1965), s. 95-223.
• Sohrweide, Hanna. “Der Verfasser der als Suleymân-nâma bekannten İstanbuler Pracht-handschrif.” Der Islam 47 (1971)
• Spuler, Bertold, Die Mongolenzeit. Handbuch der Orientalistik, Bd. VI, Abschn. 2. Leiden-Köln 1953.
• Stchoukine, PT: Ivan Stchoukine, La peinture turqued’après les manuscrits illustrés. 1er partie. De Suleymān 1er à ‘Osmān II, 1520-1622. Paris 1966.
• Tarlam, Ali Nihad, Necatî Beg Divanı. İstanbul 1963.
• TKZ: Ṭašköprüzāde Aḥmed (öl. 1561; GOW 85); Eš-šaqâʾiq en-no’mānijje, (O. Rescher tara-fından Arapçadan Almancaya çevrilmiştir). Konstantinopel 1927.
• Togan, Miniatures: Zeki Velidi Togan, On the Miniatures in Istanbul Libraries. İstanbul 1963.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı. Ankara 1965.
• Ünver, A. Süheyl, Ali Kuşci: Hayatı ve Eserleri. İstanbul 1948.