Kutadgu Bilig’de Geçen adaş- Fiili Üzerine

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 1, 21 - 31, 30.06.2023

Hanife Gezer

https://doi.org/10.54281/kundergisi.27

Öz

adaş-fiili, Kutadgu Bilig’in sadece Kahire (Mısır) nüshasında, tek bir defa 501 numaralı beyitte geçmektedir. Karahanlı döneminin diğer eserlerinde (Dîvânu Lugâti’t-Türk, Atebetü’l-Hakayık, Türkçe İlk Kur’an Tercümesi-Rylands Nüshası ve Türk İslam Eserleri Müzesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi) tespit edilememiştir. Kutadgu Bilig’in Fergana (Nemengan) nüshasında 501 numaralı beyit yoktur. Viyana (Herat) nüshasında ise 501 numaralı beyitte bu kelimenin yerine adaş tut-kullanılmıştır. Arat, adaş-fiilini “arkadaş olmak, ahbap olmak” olarak anlamlandırırken Tezcan’a göre sadece Kahire (Mısır) nüshasına dayanarak bu kelimenin varlığını kabul etmek sakıncalıdır. Bu yüzden bu kelime, Herat (Viyana) nüshasında olduğu gibi adaş tut-şeklinde düzeltilmelidir. Çünkü adaş t ut-Kutadgu Bilig’de birçok kez geçmektedir ve beyit içerisinde de “birini arkadaş edinmek” şeklinde anlamsal olarak uyumlu görünmektedir.Bu çalışmada, önce Eski Türkçe ve Karahanlı dönemi eserlerinde “yakın, arkadaş, akraba; layık olan, uygun olan; aynı isimde olan kişilerden her biri” anlamlarında kullanıldığı tespit edilen adaş kelimesi üzerinde durulacaktır. Daha sonra tut-fiili ile birlikte, adaş-fiilinin yerine kullanılan adaş tut-birleşik fiilinin 501 numaralı beyite kattığı anlam tespit edilecektir. Çalışmanın devamındaadaş-kelimesinin tarihi ve çağdaş Türk lehçelerinde kullanılıp kullanılmadığı; kullanıldı ise hangi anlamlarda kullanıldığı tespit edilecek ve tespit edilen anlamlardan yola çıkılarak 501 numaralı beyit yeniden anlamlandırılacaktır. Son olarak anlamlandırılan adaş-fiilinin etimolojisi üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Karahanlı Türkçesi, Kutadgu Bilig, söz varlığı, hapaks

On the Verb adaş- in Kutadgu Bilig

Öz

The verb names adaş- appears only once in the couplet number 501 in the Cairo (Egypt) copy of Kutadgu Bilig. It could not be identified in other works of the Karakhanid period (Dîvânu Lugâti't-Türk, Atebetü'l-Hakayık, Turkish First Qur'an Translation-Rylands Copy and Turkish-Islamic Art Museum Interlinear Qur'an Translation). In the Fergana (Nemengan) copy of Kutadgu Bilig, there is no 501 couplets. In the Vienna (Herat) copy, adaş tut-is used instead of this word in the 501 couplets. While Arat interprets adaş-as "to be a friend, to be a friend", according to Tezcan, it is inconvenient to accept the existence of this word based only on the Cairo (Egypt) copy. Therefore, this word should be corrected as adaş tut- in the Herat (Vienna) copy. Because adaş tut-is mentioned many times in Kutadgu Bilig and it seems to be semantically com patible in the couplet, in the sense of "making someone a friend".In this study, firstly, whether the word adaş-is used in historical and contemporary dialects; If it is used, it will be determined in which meanings it is used. The couplet number 501 will be reinterpreted based on the determined meanings. Then, the etymology of the given word will be emphasized, and the word family of the word will be revealed.

Anahtar Kelimeler

Karakhanid Turkish, Kutadgu Bilig, vocabulary, hapax

Kaynakça

• Arat, R. Rahmeti. Kutadgu Bilig I: Metin, Ankara: TDK Yayınları, 2007.
• Arat, R. Rahmeti. Kutadgu Bilig II: Çeviri, Ankara: TDK Yayınları, 1988.
• Arat, R. Rahmeti. Kutadgu Bilig III: İndeks, Ankara: TDK Yayınları, 1979.
• Ata, Aysu. “Kutadgu Bilig Üzerinde Bir Düzeltme Denemesi: Kör mü? Kür mü?”, Türkoloji Dergisi XI, 1993: 301-308.
• Başer, Sait. Kutadgu Bilig’de Kut ve Töre, İstanbul: İrfan Yayıncılık, 2011.
• Dankoff (a), Robert. “Kutadgu Bilig’in Metin Sorunları”, Çev: Erdem Uçar, Dil Araştırmaları, Sayı: 16, 2015: 269-286.
• Dankoff (b), Robert. Wisdom of Royal Glory, A Turko-Islamic Mirror for Princes, Chicago and London: The University of Chicago Press, 1983.
• Durgut, Hüseyin. Şeyh Süleymân Efendî-i Buhârî, Lügat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî (Cild-i Evvel) Adlı Eserin Transkripsiyonu, Trakya Üniversitesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 1995.
• Ercilasun, A. Bican.-Akkoyunlu, Ziyad. Dîvânu Lugâti’t-Türk, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Ankara: TDK Yayınları, 2014.
• Köktekin, Kazım. Yusuf Emirî Divanı, Giriş-İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük-Tıpkıbasım, Erzurum: Fenomen Yayınları, 2007.
• Kutadgu Bilig Fergana, Kahire, Viyana Nüshalarının Tıpkıbasımları, Ankara: TDK Yayınları, 2015.
• Ölmez, Zühal. “Kutadgu Bilig’in Mısır Nüshasının Yazım ve Dil Özelliklerine Göre Değerlendirilmesi”, VIII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi (30 Eylül- 4 Ekim 2013) Bildiri Kitabı, İstanbul Üniversitesi Yayınları, 2014: 241-254.
• Özbay, Betül, Huastuanift, Manihaist Uygurların Tövbe Duası, Ankara: TDK Yayınları, 2014.
• Özbek Tilining İzåhli Luġäti, I-V Cilt, Taşkent: Devlet İlmi Neşriyatı, 2006.
• Parlak, Hatice. “Artgönderim Unsurlarından Gönderge Yinelenmesinin Kutadgu Bilig’deki Kahramanlar Açısından Değerlendirilmesi”, Dil Araştırmaları, Sayı: 7, 2010: 87-106.
• Sevortyan, E. V. Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih Yazıkov, Moskova: İzdatelstvo “Nayka”, 1974.
• Seyhan, Tanju. Pādşāh Ḫōca Killiyātı I, Miftāhü’l-ʽAdl, İstanbul: Kesit Yayınları, 2012.
• Tekin, T. Makaleler II: Tarihi Türk Yazı Dilleri, Ankara: Öncü Kitap, 2004.
• Tezcan, Semih. Kutadgu Bilig Dizini Üzerine, Ankara: TTK Basımevi, 1981.
• URL I: https://sozluk.gov.tr/
• Uygur Tiliniŋ İzahliḳ Luġeti, I-VI Cilt, Şincan Uygur Otonom Bölgesi: Dil ve Yazı Komitesi Milletler Neşriyatı, 1990-1998.
• Wılkens, Jens. Eski Uygurcanın El Sözlüğü, Göttingen: Universitätsverlag Göttingen, 2021.
• Yıldızlı, Muhammed Emin. “Kutadgu Bilig Kahramanları Üzerine Yeniden Düşünmek”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, XX/77, 2023:199-214.