Orhon ve Uygur Metinlerinde Kültürün Şekillendirdiği Korku

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 1, 32 - 49, 30.06.2023

Kuban Seçkin

https://doi.org/10.54281/kundergisi.28

Öz

Tecrübe eden insan, dış dünyadan algıladıklarını zihninde depolar. Zihinde depolanan veriler insanda yeni algılanacaklar karşısında bir duygu oluşturur. Öznel deneyimler sonucu bireyde oluşan duygular; yeni algılarla güçlenebilir, değişebilir ya da sönebilir. Ancak tamamen bireysel ve oldukça farklı bileşenlere sahip olan duygu kavramı, bireyler tarafından şekillendirilen toplumsal kültürde ortak bir kavrama da dönüşebilir. Farklı bilim dallarında izaha çalışılan duygu kavramı konusunda kültürün etkisi yadsınamaz. Evrensel olarak kabul edilegelen temel duygular olduğu varsayılsa bile her kültürün kendine has duygu durumları ya da evrensel duyguların kültürel kodlara göre şekillenmiş farklı çıktıları olabilir.Bu çalışmada öncelikle duygu kavramı disiplinlerarası bir yaklaşımla ortaya konulmuş, korku duygusunun diğer duygular arasındaki konumu tespit edilmiştir. Daha sonra Orhon ve Uygur dönemi metinlerinden hareketle temel duygulardan biri olarak kabul edilen “korku” duygusunu ifade eden fiiller tespit edilmiş, söz konusu fiiller bağlamlarıyla birlikte ele alınmıştır. Böylece eski Türk kültürünü yansıtan metinlerde “korku” kavramının hangi fiillerle, nasıl izah edildiği ve aynı duygunun Türk kültürünün ilk yazılı metinlerinde nasıl teşekkül ettiği ortaya konmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Duygu, Korku, Türk Kültürü

Fear Formed by Culture in Orkhon and Uyghur Texts

Öz

The experiencer stores in his mind what he perceives from the outside of world. The data stored in the mind creates a feeling in the face of new perceptions. Emotions that occur in the individual as a result of subjective experiences; it can be strengthened, changed or extinguished with new perceptions. However, the concept of emotion, which is completely individual and h as quite different components, can also turn into a common concept in the social culture shaped by individuals.
The influence of culture on the concept of emotion, which is tried to be explained in different branches of science, is undeniable. Even if it is assumed that there are basic emotions that are universally accepted, each culture may have own emotional states or different outputs of universal emotions shaped according to cultural codes. In this study, first of all, the concept of emotion was introduced with an interdisciplinary approach, and the position of fear among other emotions was determined. Then, based on Orkhon and Uyghurperion texts, the verbs expressing the feeling of “fear”, which is accepted as one of the basic emotions, were determined and the verbs in question were discussed together with their contexts. Thus, it has been tried to reveal with which verbs and how the concept of “fear” was explained in the texts reflecting the old Turkish culture and how the same feeling was formed in the first written texts of Turkish culture.

Anahtar Kelimeler

Emotion, Fear, Turkish Culture

Kaynakça

• Adler, Alfred. İnsan Tabiatını Tanıma. Çev. Ayda Yörükân. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
• Akarsu, Bedia. Felsefe Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İnkilap Kitabevi, 1994.
• Aydemir, Adem. “Divanü Lûgati’t-Türk’te ‘Kötü’ Anlamındaki Sözcükler Üzerine”. Route Educational and Social Science Journal. 4(2), 2017. 43-56.
• Clauson, Sir Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University Press, 1972.
• Darwin, Charles. The Expressions of the Emotions in Man and Animals. Ed. Francis Darwin. New York: Cambridge University Press, 2009.
• Demirci, Ümit Özgür. Eski Uygurca Dört Çatik. İstanbul: Kesit Yayınları, 2014.
• Dinçer, Aslıhan. “Korku: Dili, Kavramlaşması, Kültüren Boyutu”. TEKE. 6(2), 2017. 769-798.
• Elmalı, Murat. Eski Uygurca Altı Dişli Fil Hikâyesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019.
• Erdal, Marcel. “Eski Uygurca’nın Fiil Varlığı”. 2017. 139-146.
• Erdal, Marcel. Old Turkic Word Formation II. Weisbaden: Harrassowitz, 1991.
• Eren, Altay. “Korku Kültürü, Değerler Kültürü ve Şiddet”. Aile ve Toplum, Yıl: 7, Cilt: 2, Sayı: 9, 2005. 23-36.
• Ergin, Muharrem. Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2007.
• Gulcalı, Zemire. Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan ‘Aç Pars’ Hikâyesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013.
• James, William. “What is an Emotion?”. Mind, 9 (34), 1884. 188-205.
• Koçak, Ali. “Duygular ve Din Duygusu”. Yüksek Lisans Tezi. Çukurova Üniversitesi, 2016.
• Kolot, Berna. “Irk Bitig’deki Hayvanlar ve Bu Hayvanların Türk Mitolojisindeki Yeri”. Doktora Tezi. Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2018.
• Koptagel-İlal, Günsel. Tıpsal Psikoloji Tıpta Davranış Bilimleri. Ankara: Güneş Kitabevi Yayınları, 1991.
• Morgan, Clifford. Psikolojiye Giriş. Ed. Sibel Karakaş. Ankara: Meteksan Ltd. Şti., 1991.
• Ölmez, Mehmet. Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları Metin-Çeviri-Sözlük. Ankara: Bilgesu Yayıncılık, 2015.
• Özbay, Betül. Huastuanift-Manihaist Uygurların Tövbe Duası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014.
• Özçelik, Sadettin. “Tarihî Metin Okumalarında Kelimeyi Bölme ve Kelimeleri Birleştirme Sorunları: Süheyl ü Nevbahar’dan Örnekler”. TEKE. 5(4), 2016. 1593-1602.
• Plutchik, Robert. “The Nature of Emotions”. American Scientist, 89(4), 2001. 344-350.
• Sancar, Serpil. İdeolojinin Serüveni–Yanlış Bilinç ve Hegemonyadan Söyleme. Ankara: İmge Kitabevi, 2008.
• Seçkin, Kuban. Mental Fiil Teorisi- Eski Türkçe Metinlerinden Örneklerle. Konya: Palet Yayınları, 2020.
• Seçkin, Pelin. Türkçede Olumsuzluk Algısı. Konya: Palet Yayınları, 2020.
• Skjaervo, Prods Oktor. An Introduction to Manicheism. Early Iranian Civilizations 103=DivSchool 3580, Fall term, 2006.
• Smith, E. Edward ve Kosslyn, M. Stephen (2014), Bilişsel Psikoloji – Zihin ve Beyin. Çev. Muzaffer Şahin. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2014.
• Şeker, Ayşe. “Eski ve Orta Türkçede Korkmak Kavramı”. Korku Kitabı içinde (25-38). Ed. Emine Gürsoy Naskali. İstanbul: Kitabevi, 2009.
• Şen, Serkan. “Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler”. Yüksek Lisans Tezi. Ondokuz Mayıs Üniversitesi, 2002.
• Şen, Serkan. Eski Türkçenin Deyim Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017.
• Tekin, Şinasi. Uygurca Metinler I Kuanşi İm Pusar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019.
• Tekin, Şinasi. Uygurca Metinler II Maytrısimit. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019.
• Tekin, Talat. Irk Bitig. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013.
• Tekin, Talat. Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2010.
• Tokyürek, Hacer. Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm Terimleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019.
• Tulum, Mehmet Mahur ve Azılı, Kenan. Eski Uygurca Edgü Ögli Tigin Anyıg Ögli Tigin. İstanbul: Doğu Kütüphanesi, 2015.
• Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.
• Vester, Frederic. Düşünmek, Öğrenmek, Unutmak. İstanbul: Arıtan Yayınevi, 1991.
• Wierzbicka, Anna. Emotions Across Language and Cultures: Diversity and Universals. United Kingdom: Cambridge University Press, 1999.
• Zengin, Aslı ve Yaman, Ümren. “Eski Uygur Türkçesi Metinleri Üzerinden Budizm ve Maniheizm’in Savaşa Bakışı”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 58(1), 2018. 175-216.