Alevi-Bektaşi Şiirinde Kozmos

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 2, 71 - 88, 29.12.2023

Emine Taş

https://doi.org/10.54281/kundergisi.2024.36

Öz

“Âlem”, “kâinat”, “evren”, “dünya”, “cihan”, “devran”, “felek” gibi adlarla anılan kozmos, en eski Türk inanç sistemine göre gök ve yer-sub (yer-su) olmak üzere iki ilkemi sisteme (dikotomi) dayanmaktadır. Fakat Türklerin Şamanizm inancı döneminde daha çok görülen gökyüzü (Tanrısal âlem), yeryüzü (insanlar âlemi) ve yeraltı (ölüler âlemi/Erlik ve yardımcılarının âlemi) olmak üzere üç dünya tasavvurudur. Bununla birlikte evrenin katmanları mitolojide önemli bir yere sahiptir. Gökyüzünün yedi veya dokuz kattan oluştuğuna dair anlatılar bulunmaktadır. Diğer yandan kozmosu bir bütün halinde tamamlayan unsurlar vardır. Bunlardan ilki gezegenlerden güneş ve ay sembolüdür. Çünkü düalist dünya görüşünde iki gezegen birbirinin zıttı olarak geçer ve “ay” gecenin, “güneş” ise gündüzün sembolü olarak ifade edilir. Evrensel döngüde de güneş ve ay yeniden doğuşun simgesi olarak karşımıza çıkar. Zira ay ve güneş doğmayınca, kozmos bozulur ve kaos ortamına dönüşür. Diğer bir ifadeyle ay ve güneşin doğması, evrendeki düzenin devam etmesi demektir; ay ve güneşin doğmaması ise düzenin bozulup kıyametin kopacağının habercisidir. Alevî Bektaşi inancında ise evren, “Vahdet-i Mevcud” felsefesiyle şekillenmiştir. Bu felsefeye göre evren, küçük bir varlık olan insanın içindedir. Diğer yandan evren, Tanrı’nın tecelli âlemidir. Aynı zamanda Alevî Bektaşî inancında Tanrı-Evren-insan bütünlemesi yaygın düşüncedir.Evren, Tanrı’nın meydana vuruşudur. Kaygusuz Abdal’ın şiirindeki “Âlem, tamamıyla bedendir, ben âlemin canı oldum” sözlerde de buna vurgu yapmaktadır. Hacı Bektaş Veli’nin “Âlem Adem, Adem de Âlem içindedir” sözü de Vahdet-i Mevcud felsefesini açıklar niteliktedir. Bununla birlikte Hatâî, Pir Sultan Abdal gibi âşıklık geleneğindeki önemli isimler, şiirlerinde evrenin yedi kattan oluştuğuna vurgu yapmaktadır. Hatâî şiirinin birinde “Yedi kapı arş-ullahın katında” şeklinde vurguladığı şiirinde kozmosun yedi katına gönderme yapmıştır. Diğer yandan Alevi-Bektaşi şiirlerinde kozmosla bağlantılı olarak “ay” ve “güneş” kavramları da görülmektedir. Hz. Muhammed “Güneş”i ve Hz. Ali’de “Ay”ı simgelemektedir. Bu bağlamda verilen bilgilerden hareketleçalışmamızda Alevi-Bektaşi şiirlerinde kozmos unsurları tespit edilecek ve kozmosla bağlantılı olan kavramlara değinilecektir.

Anahtar Kelimeler

Alevi-Bektaşi, kozmos, evren, Âlem, kozmoloji, mit

Cosmos in The Alawi-Bektashi Poetry

Öz

The cosmos, called by names such as world, cosmos, universe, earth, world, devran, felek, is based on two principled systems (dichotomy), the sky and the earth-sub (earth-water) according to the oldest Turkish belief system. But, during the period of Shamanismbelief of the Turks, there are three world visions, the sky (the Divine world), the earth (the human world) and the underground (the world of the dead/the world of Erlik and his helpers), which are more common. However, the layers of the universe have an important place in mythology. There are narratives that the sky consists of seven or nine floors. On the other hand, there are elements that complete the cosmos as a whole. The first of these is the symbol of the sun and moon from the planets. Because in the dualistic worldview, the two planets pass as opposites of each other, and the “moon” is expressed as a symbol of night, and the “sun” is expressed as a symbol of day. In the universal cycle, the sun and the moon also appear as a symbol of rebirth. Because when the moon and the sun do not rise, the cosmos deteriorates and turns into an environment of chaos. In other words, the rising of the moon and the sun means the continuation of order in the universe, and the failure of the moon and the sun to rise is a harbinger that the order will be disrupted and the Doomsday will breakout. In the Alawı-Bektashi belief, the universe is shaped by the philosophy of “Vahdet-i Mevcud”. According to this philosophy, the universe is inside man, who is a small being. On the other hand, the universe is the manifested realm of God. At the same time, God-Universe-human integration is a common idea in the Alawı-Bektashi faith.The universe is the creation of God. Kaygusuz Abdal's poem “The world is completely the body, I have become the life of the world” emphasizes this in the words. Hacı Bektaş Veli's saying “The World is Adam, Adam is in the World" also explains the philosophy of vahdet-i bod. However, important figures in the tradition of minstrelsy, such as Hatâî and Pir Sultan Abdal, emphasize in their poems that the universe consists of seven layers. Hatâî made reference to the seven floors of the cosmos in his poem, which he emphasized in one of his poems as “Seven doors are on the floor of arsh-ullah”. On the other hand, the concepts of “moon” and “sun” are also seen in connection with the cosmos in the poems of Alawı-Bektashi. Hz. Muhammad called the “sun” and the Prophet. It symbolizes the “moon” in Ali. Based on the information provided in this context, the elements of the cosmos will be identified in the poems of Alawı-Bektashi in our study and the concepts related to the cosmos will be touched upon.

Kaynakça

• Alkan, E. Sayılar ve Hayvan Simgeleriyle Alevi Mitolojisi. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2005.
• Aytaç, Pakize. “İçimizdeki Kâinat”. Alevilik Araştırmaları Dergisi 1 (Yaz 2011): 1-15.
• Bayat, Fuzuli. Türk Mitolojik Sistemi (Ontolojik ve Epistemolojik Bağlamda Türk Mitolojisi) Cilt 1. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2007.
• Beydili, Celal. Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. Ankara: Yurt Kitap Yayınları, 2003.
• Bey, Baha Said. Türkiye'de Alevî-Bektaşî, Ahi ve Nusayrî Zümreleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000.
• Büyükcan Sayılır, Şeyda. “Türklerde Evren/Kâinat Anlayışı ve Bunun Türk Kültürüne ve Merkeziyetçi Devlet Algısına Yansımaları”. International European Journal of Managerial Research Dergisi 1, (Güz 2021): 1-11.
• Caferoğlu, Ahmet. “Türk Onomastiğinde Ay ve Güneş Unsurları”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 13 (Temmuz 1964): 19-28.
• Divitçioğlu, Sencer. Orta-Asya Türk İmparatorluğu (VI. - VIII. Yüzyıllar). Ankara: İmge Kitabevi, 2005.
• Eliade, Mircea. Şamanizm İlkel Esrime Teknikleri. Çev. İsmet Birkan. Ankara: İmge Yayınları, 1999.
• Er, P. (1998). Geleneksel Anadolu Aleviliği. Ankara: Ekip Grafik Matbaa.
• Ergin, M. (2020). Orhun Âbideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Ergun, Piri. Türk Kültüründe Ağaç Kültü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2004.
• Eröz, Mehmet. Türkiye'de Alevîlik Bektâşîlik. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Esin, Emel. Türk Kozmogonisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2001.
• Gürzoğlu, Ali Rıza. Alevilik ve Bektaşilik İnancında Devriyyeler. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 60, (Aralık 2011): 141-58.
• İnan, Abdülkadir. Tarihte ve Bugün Şamanizm (Materyaller ve Araştırmalar). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1986.
• Kaluç, Şenol. Alevilikte Allah-İnsan İlişkisine Bir Bakış. Eskiyeni Dergisi 19 (Aralık 2010): 85-92.
• Karlığa, H. Bekir. “Anâsır-ı Erbaa”. İslâm Ansiklopedisi, Cilt 3. 1991. 149-51.
• Kaya, Muharrem. Mitolojiden Efsaneye-Türk Mitolojisinin Türkiye'deki Efsanelerde İzleri. İstanbul: Bağlam Yayınları, 2006.
• Korkmaz, Esat. Ansiklopedik Alevilik Bektaşilik terimleri sözlüğü. İstanbul: Ant Yayınları, 1994.
• Korkmaz, Esat. Anadolu Aleviliği. İstanbul: Berfin Yayınları, 2008.
• Kuşca, Sibel. “Şah İsmail Hatai’nin ve Pir Sultan Abdal’ın Nefes ve Deyişlerinde Mitik Unsurlar”. Yüksek lisans tezi. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2014.
• Küçük, Mehmet Alparslan. “Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk Geleneğinde “Don Değiştirme”. Bilig Dergisi 94 (Temmuz 2020): 97-122.
• Lvova, E.L., Oktyabrskaya, İ. V., Sagalayev, A. M., Usmanova, M. S. “Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşü (Kâinat ve Zaman Nesneler Dünyası)”. 1 cilt. Çev. Metin Ergun. Konya: Kömen Yayınları, 2013.
• Melikoff, Irene. “Kırklar'ın Cemi'nde”. Çev. Turan Alptekin, İstanbul: Demos Yayınları, 2011.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 2012.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi. 2 cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995.
• Özmen, İsmail. Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi (13. yüzyıldan 16. yüzyıla kadar). 1 cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998a.
• Özmen, İsmail. Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi (16. yüzyıl). 2 cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998b.
• Özmen, İsmail. Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi (17.-18. yüzyıl). 3 cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998c.
• Özmen, İsmail. Alevi-Bektaşi şiirleri antolojisi (20. yüzyıl). 5 cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998d.
• Soyyer, Ahmet Yılmaz. Bektaşîlikte Devir (Dönüşüm) Anlayışı. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 1, (Yaz 2009): 117-129.
• Taş, İsmail. İslâm Öncesi Türk Düşüncesinde Kozmogoni Kozmoloji. Konya: Palet Yayınları, 2017.
• Togan, Zeki Velidi. Oğuz Destanı/Reşideddin Oğuznâmesi Tercüme ve Tahlili. İstanbul: Enderun Yayınları, 1982.
• Yıldırım, Rıza. Geleneksel Alevilik. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
• URL-1: Çakır, Emine. “Şîrî (D.?/? - Ö.? /1761/1762?) Tekke Şairi (Tekke/18. Yüzyıl/Anadolu-Osmanlı-Türkiye)”. 22.Şubat. 2015. Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü (TEES). İnternet. 19. Temmuz. 2023. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/siri-mdiki.