Bandora Şaxa Terîqeta Qadirî-Xalisî li Anatolyayê

Yıl 2023, , 31 - 50, 20.12.2023

Veysel Başçı

https://doi.org/10.55118/kurdiyat.1350471

Öz

Terîqeta Qadirî ku yek ji du terîqetên mezin ên cîhana Îslamê ye û di nav kurdan de jî bi heman rengî belav bûye. Di serdema yekem de hebûna sofiyên kurd ên wekî Ebu’l-Hesen Elî b. Muhemed el-Qureyşî yê Hekkarî ku di silsileya Qadiriyan de cih girtiye, herwiha hebûna xizm û eqrebayên Şêx Evdilqadirê Geylanî û nevî û naskiren nêzîkî wî, di cih û warên kurdan de heta pênc nifşan berdewam kiriye; ev tişt bûne sedem ku ev terîqet bi lezûbez pêş bikeve û di nav kurdan de wesayet û têkiliyên xizimtiyê bi dest bixe. Di dîrokê de çend şaxên giring ên vê terîqetê di cih û warên kurdan de derketine ku yek ji wan şaxên giring jî şaxa Xalisî ye. Şêx Ziyaûdîn Evdirehman Xalis Telebanî, şaxa Xalisiye di sedsala XIX-an de damezirandiye. Ev şaxa terîqetê ku ji Misirê heta Sûriyê, ji Îranê heta Kavkasyayê li erdnîgariyeke berfireh belav bûbû, bi saya xelîfeyên ku Şêx Evdirehman Xalis li hin herêmên Anatolyayê destnîşan kiribû, bandora xwe hîn zêdetir kir. Xelîfeyên Şêx Evdirehman Xalis ên wekî Mûr Elî Baba, ‘Umer Xudayî Baba, Dede Osman ‘Ewnî Baba ku li parêzgehên wekî Sêwas, Amasya, Toqat, Elezîz û Rihayê cih bûbûn, bûn sedema belavbûna vê terîqetê li Anatolyayê. Di çavkaniyên dîrokî yên Osmaniyan de gelek caran behsa bandora malbata şêxen Telebaniyan hatiye kirin. Hin kesayetên giring ên burokrasiyê, wekî Mustefa Saffet (Yetkin) Efendî, ku di serdema Siltan Evdilhemîd de serokê Meclîsa Meşayîxê û paşê jî bûbû wekîlê Rihayê û di komîteya îdarî ya Cemîyeta Sofîyê de cih girtibû, bûn xelîfe û nûnerê Şêx Elî Telebanî yê kûrê Şêx Evdirehman Xalis, li Anatolyayê. Bandora malbata şêxên Telebanî/Xalisî di Tirkiyeya nû de jî demeke dirêj li gelek bajaran bi taybetî li Stenbol, Îzmîr, Bursa, Elezîz, Erzirom û Trabzonê berdewam kir. Ev bandor bi saya Mustefa Xeyrî Baba yê Meletî, Şêx Mustefayê Sêwasî, Şêx Keremê Ercîşî, Şêx Mistefayê Qersî, Şêx Evdillahê Trabzonî demeke dirêj li Tirkiyeyê berdewam kiriye û heta niha jî didome. Çavkaniyên dîrokî yên Osmanî û Tirkiyeyê yên îroyîn gelek caran behsa bandora malbata şêxên malbata Telebaniyan kirine. Dikare bê gotin ku di sedsala XIX-an de piştî Şêx Xalidê Şehrezorî û Xalidîtî, tesewifa kurdî ya ku herî zêde bandora xwe li Anatolyaya û Tirkiyeya nû kiriye, terîqeta Xalisîyeyê ye ku ji aliyê Şêx Evdirehman Xalis Telebanî ve hatiye damezrandin. Lewma di vê lêkolînê de pêşî bandora siyasî-civakî ya şaxa terîqeta Qadirî-Xalisî ku yek ji şaxên terîqeta herî giring e û di valahiya siyasî û civakî ya ji holêrabûna mîrektiyên kurdan de derketiye pêş, dê bê vegotin. Piştre, ji parêzgeha bajarên wekî Mûsil, Kerkûk û Silêmanî de derbas dibe û li ser têgihiştina tesewifî ya li Anatolyayê de kiriye, dê bê nirxandin. Herwiha behsa hin xelîfe û nûnerên vê şaxa terîqetê jî dê bê kirin.

Anahtar Kelimeler

Tesewif, Terîqet, Qadirî, Xalisî, Anatoliya

The Influence of the Sufi Order Qadirî-Khalisî in Anatolia

Öz

The Qadiriyya, one of the major sects of the Islamic world, is one of the most rapidly spreading Sufi orders among the Kurds. Factors such as the inclusion of early Kurdish Sufis such as Abul-Hasan Ali ibn Mohammad al-Kureishi al-Hakkari in the Qadiriyya lineage, the presence of names closely related to Shaykh Abdul Qadir al-Jilani among his relatives and acquaintances in Kurdish-inhabited regions, and their long-term presence over five generations in Kurdish geography have contributed to the rapid spread of this order among Kurds, gaining influence and kinship. Throughout history, several important branches of this order have emerged in the Kurdish region, and one of these important branches is the Halisiyye branch, founded by Sheikh Ziyauddin Abdurrahman Khalis Talabani in the 19th century. The Qadiri-Khalisi order first established itself in and around Kirkuk and gradually developed into a protective organisation. Through its extensive network, it quickly became influential in a wide geographical area stretching from Egypt to Syria, from Iran to the Caucasus. Sheikh Abdurrahman Khalis expanded his caliphs/khalifas activities by appointing successors to Qadiriyya tekkes and hankahs in these regions. In Anatolia, Sheikh Abdurrahman Khalis, whose influence grew steadily, had disciples such as Mor Ali Baba, Omer Hodayi Baba, Dede Osman Avni Baba, who contributed to the spread of the Qadiriyya-Khalisi order in provinces such as Sivas, Amasya, Tokat, Elazig and Urfa. Ottoman historical sources frequently mention the influence and impact of the Talabani sheikh family. Some important figures in the bureaucracy during the Abdulhamid era, such as the Chairman of the Council of Sufi Sheikhs, later MP of Urfa, and members of the Board of Directors of the Sufi Society operating in Anatolia, such as Mustafa Saffet Yetkin, became disciples and representatives of Sheikh Ali Talabani, the son and successor of Sheikh Abdurrahman Khalis. The influence of the Talabani sheikh family continued in many cities of the Anatolia, including Istanbul, Izmir, Bursa, Elazig, Erzurum and Trabzon. Through personalities such as Mustafa Hayri Baba Malatyavi, Sheikh Mustafa Sivasi, Sheikh Kerem Ercishi, Sheikh Mustafa Karsi, Sheikh Abdullah Trabzoni, this influence lasted for a long time and still exists today. It can be said that after Mevlana Khalid Şahrazori al-Baghdadi, Sheikh Abdurrahman Khalis Talabani and the Qadiri-Khalisi branch he founded were the most influential Kurdish Sufi mystics in Anatolia. Therefore, in this study we will first examine the political and social influence of the Qadiri-Khalisi branch, one of the prominent Sufi orders that emerged in the political and social vacuum created by the disappearance of the Kurdish principalities, and its impact on religious life and Sufi understanding in Anatolia. We will also look at the role of the caliphs and representatives of this branch, which extended from the provinces of Mosul, Sulaymaniyah and Kirkuk to Anatolia.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Sect, Qadiri, Khalisi, Anatolia

Kadiri-Halisi Tarikat Kolunun Anadoludaki Etkisi

Öz

İslam dünyasının büyük tarikatlarından birisi olan Kadirîlik, Kürtler arasında en hızlı yayılan tarikatların başında gelir. Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Kureyşî el-Hakkârî gibi ilk dönem Kürt sûfîlerinin Kadirîlik silsilesi içerisinde yer alması, Şeyh Abdülkadir-i Geylânî’nin hısım ve akrabaları ile kendisine yakın isimlerin Kürtlerin yaşadığı coğrafyada beş kuşak süren uzun dönem mevcudiyetleri gibi etkenler bu tarikatın Kürtler arasında vesayet ve akraba ilişkileri de kazanarak hızla yayılmasını sağlamıştır. Tarih boyunca bu tarikatın Kürt coğrafyasında birkaç önemli kolu ortaya çıkmıştır ki bu önemli kollardan birisi de XIX. yüzyılda Şeyh Ziyaüddin Abdurrahman Hâlis Tâlabânî tarafından temellendirilmiş olan Hâlisîyye koludur. Kadirî-Hâlisî tarikat kolu ilk müessesleştiği Kerkük ve çevresinde zamanla koruyucu bir niteliğe dönüşmüş, geniş tarikat ağı vesilesiyle de on binlerce mürit ve taraftara kavuşarak kısa süre içerisinde Mısır’dan Suriye’ye İran’dan Kafkasya’ya uzanan geniş bir coğrafyada etkili olmayı başarmıştır. Şeyh Abdurrahman Hâlis, söz konusu bölgelerdeki Kadirî tekke ve hankahlara halifeler atamak suretiyle irşâd faaliyetlerini genişletmiştir. Anadolu’da da nüfuzu giderek artan Şeyh Abdurrahman Hâlis’in Mûr Ali Baba, Ömer Hüdâyî Baba, Dede Osman Avnî Baba gibi halifeleri Sivas, Amasya, Tokat, Elazığ ve Urfa vilayetlerinde Kadirî-Hâlisî tarikatını yayan isimler arasındadır. Osmanlı tarihi kaynaklarında Tâlabânî Şeyh ailesinin nüfuzundan ve etkisinden defaatle söz edilmiştir. Abdülhamid döneminde Meclis-i Meşâyih Reisi, ardından Urfa milletvekili ve aynı zamanda Anadolu’da faaliyet gösteren Cem‘iyyet-i Sûfiyye’nin idare heyetinde yer alan Mustafa Saffet Yetkin gibi bürokraside yer alan bazı önemli isimler Şeyh Abdurrahman Hâlis’in oğlu ve halifesi Şeyh Ali Tâlabânî’nin halifesi ve Anadolu’daki mümessili olmuşlardır. Tâlabânî Şeyh ailesinin İstanbul, İzmir, Bursa, Elazığ, Erzurum ve Trabzon olmak üzere birçok ilde etkisi uzun süre devam etmiştir. Mustafa Hayri Baba Malatyavî, Şeyh Mustafa Sivasî, Şeyh Kerem Ercişî, Şeyh Mustafa Karsî, Şeyh Abdullah Trabzonî gibi isimler vasıtasıyla bu etki uzun süre devam etmiş ve halen de devam etmektedir. Denilebilir ki Mevlâna Halid Şehrezori el-Bağdadî’den sonra Anadolu’da en fazla etki ve nufuza sahip olmuş Kürt mutasavvıf, Şeyh Abdurrahman Halis Tâlabânî ve kurucusu olduğu Kadirî-Halisî tarikat koludur. Dolaysıyla bu çalışmada ilkin Kürt mirliklerinin ortadan kalkmasıyla birlikte oluşan siyasî ve sosyal boşlukta öne çıkmış önemli tarikat kollarından birisi olan Kadirî-Hâlisî tarikat kolunun siyasal-sosyal nüfuzu ile yerleşik olduğu Musul, Süleymaniye ve Kerkük gibi vilayetleri aşarak Anadolu sahasındaki tasavvufî hayata etkisine ve dahi halife ve mümessillerine değinilecektir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Tarikat, Kadirî, Hâlisî, Anadolu

Kaynakça

• Abu-Manneh, B. (2012). “Vali Necip Paşa ve Irak’ta Kadirîyye Tarikatı”. Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi. 1/3. Karabük.
• Ahmad, H. O. (2022). “Name-yi 123 Nefer ez Deraviş ve Mensuban-i Şeyh Ali Hâlis Tâlabânî der Şehr-i Senendec be Devlet-i Osmanî”. Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi. 8/15. Bingöl.
• Ahmedî, C. (1395). Tarixê Edebiyata Kurdî ez Axaz ta Cengê Cihaniye Evvel. Seqiz: Gotar.
• Akot, B. (2011). Müştak-ı Bitlisî. İstanbul: İnsan.
• Ateş, S. (2002) “Muharrem Hilmi Kösetürkmen”. DİA, c.26, 275-276. Ankara.
• Ateş, S. (2004). İslam Tasavvufu. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat.
• Başçı, V. (2020). Çok Dilli Bir Hiciv Ustası, Kadiri-Hâlisi Şeyhi Rıza Talabanî ve Türkçe Şiirleri. İstanbul: Avesta.
• Başçı, V. (2022). Şeyh Ubeydullah Nehrî ve Tuhfetü’l-Ahbâb Mesnevîsi. İstanbul: Avesta.
• Bayrak, Mehmet (2004). Kürdoloji Belgeleri II. Ankara: Özge.
• Bruinessen, M. v. (2015). Ağa Şeyh Devlet. çev. Banu Yalkut, İstanbul: İletişim.
• Çabuk, F. (2013). “II. Abdülhamit Dönemi Osmanlı – İran İlişkilerinde Kürt Aşiretleri Meselesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı. Kayseri.
• Çelik, İ., (2019). “Tâlabânî, Abdurrahman Hâlis”. TDV İslam Ansiklopedisi, Ek-2, 575-576. İstanbul.
• Çelik, İ., Çelik İ. (2010). “Bir Sufi Şair: Abdülkâdir-i Gulâmî”. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 42.
• Çelik, İ., Dumlu M. (2018). “Kâdiriyye Tarîkatı Hâlisiyye Şubesi Mürşidlerinden Elazığlı Hacı Ömer Hüdâyî Baba, Hayatı Eserleri Fikirleri”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7/14.
• Çetinsaya, G. (1999). “II. Abdülhamid Döneminde Kuzey Irak’ta Tarikat, Aşiret ve Siyaset”. Divan, 2. İstanbul.
• Edmons, C. J. (1923). “A Kurdish Lampoonist: Shaikh Riza Tâlabânî”. Journal of The Royal Central Asian Society, V. 22, 111-123.
• Edmons, C. J. (2003). Kürtler, Türkler ve Araplar. (Wer. Serdar Şengül & Serap Ruken Şengül). İstanbul: Avesta.
• Hamad, K. O. (2015). “Abdulkadir Talebȃnî'nin (Fâiz) Türkçe Şiirleri (İnceleme- Gramer- Sözlük)”. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı, Konya.
• Hurşîd Paşa, M. (1977). Seyâhatnâme-i Hudûd. (Çevirimyazı: Alâattin Eset). İstanbul: Simurg.
• Işık, İ. S. (2017). A’dan Z’ye Kürtler, Kişiler, Kavramlar, Kurumlar. İstanbul: Nûbihar.
• Karademir, N. (2016). Sultan Abdülhamid ve Kürtler. İstanbul: Nûbihar.
• Karademir, N. (2017). Osmanlı’nın son yüzyılında Kürtler, Modernleşme, Merkeziyetçilik ve İsyan. İstanbul: Nûbihar.
• Kemal İnal, İbnü’l Emin M. (1988). Son Asır Türk Şairleri. cüz. VII, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Kıbrıs, M. (2015). “Mûr Ali Baba ve Tenbîhü’s-Sâlikîn İsimli Eseri (Metin ve İnceleme)”. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı Tasavvuf Bilim Dalı, İstanbul.
• Kurdo, Prof. Q. (1992). Tarîxa Edebyata Kurdî. Ankara: Özge.
• Nadirî, A. (1395). “Tehlîlê Însanşinaxtê Terîqatê Qadirî-Telebanî der Mentiqeyê Ovramanatê Lehûn”. Mecelle-i Ferheng-İrtibatat. 17/33.
• Nikitine, B. (2008). Kürtler. İstanbul: Örgün Yayınevi.
• Ömer, Şêx M. H. (1973). el-Enfasu’r-Rehmaniye fî Behsîs-Silsileti’l-Qadiriye Telebanîyye. Kerkûk: Şimal.
• Rûhanî, M. (1382). Tarîxê Meşahirê Kurd, Urefa, Ulema, Udeba, Şu‘era. c. II, Tehran: Suruş.
• Sagniç, F. H. (2014). Dîroka Wêjeya Kurdî. Stenbol: Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê.
• Seccadî, A. (1389). Mêjûy Edebî Kurdî. Senendec: Întişaratê Kurdistan.
• Telebanî, A. (1946). Diwanî Şeyh Riza Telebanî. Bexda: Çapxaneya Mearif.
• Telebanî, M. (2001). Şêx Riza Telebanî, Jiyan, Perwerde, Bîr û Bawerî, Şi’r. Hewler: Aras.
• Telebanî, Şêx A. X. (1284) Kitabu’l-Me’arif fî Şerhi Mesnewiyê Şerîf we mîn Kelamî eş-Şêx Evdirehman. Kirkuk: Riza Efendi Basmahanesi.
• Tavakkoli, M. R. (2010). Kürdistan Tasavvuf Tarihi. çev. Mehmet Polat, İstanbul: Hivda.
• Tenik, A. (2015). Tarihsel Süreçte Kürt Coğrafyasında Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Nûbihar.
• Tenik, A. (2018). “Urfa’da Her Gün Yâd Edilen Bir Kâdirî Şeyhi: Dede Osman Avnî”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 23/40.
• Tepeyran, E. H. (1998). Hatıralar, haz. Faruk Ilıkan. İstanbul: Pera Turizm Alaattin Eser Kitaplığı.
• Terzibaşı, A. (2013). Kerkük Şairleri. Yeni Harflere Aktaranlar: Ali İhsan Öbek, Ayşe Taşralı,İstanbul: Ötüken.
• Ülker, M. B. (2013). “Mustafa Saffet Yetkin”. DİA, c. 43, 506-507, İstanbul.
• Xeznedar, M. (2004). Mêjûy Edebî Kurdî. c. IV, Hewlêr: Aras.
• Yüksel, M. (2018). “Kâdiriyye Tarikatı Hâlisiyye Şubesi Silsilesi ve Şeyh Abdurrahman Hâlis et-Tâlebânî”. https://mufity.blogspot.com/2018/09/kadiriyye-tarikat-halisiyye-subesi.html