“LI GELIYÊ ÇATÊ TAV DIZIRIQΔ: TOPOGENY Û NEXŞEYA DEVKÎ DI KILAMA ELÎ XARZA DE

Yıl 2021, Sayı: 3, 11 - 25, 20.06.2021

Ömer Delikaya , M. Zahir Ertekin

Öz

Navê cihan, bi wateyên xwe yên sosyo-çandî û sembolîk ve, bi fonksiyona xwe ya bîranîna raborî û veguhastina çanda devkî ve parçeyekî bi qîmet ê mîrasa çandî ne. Nav tenê bi taybetmendiyên xwe yên dewlemend ên bibîrxistinê ve di jiyana rojane de ji bo merivan bi rola xwe ya civakî ranabin, herwiha ew di dewamdariya nasnameya çandî de jî roleke giring digêrin. Têgeha “topogeny”yê ku ji aliyê James Fox ve hatiye dariştin, ji bo wan cure vegêranan tê bikaranîn ku bi rengekî seredorî navê cihan tê de rêz dibin û vegêranên wihareng di hin kilamên kurdî de jî tên dîtin. Ev vegêranên topojenîk ku di çanda devkî ya kurdî de tên dîtin, zanînên çandî û dîrokî destedewrî nifşên nû dikin û wan li ser erdê dineqişînin. Di vê çarçoveyê de, ev xebat ku cextê dibe ser vegêranên dîrokî û topojenîk ên ku bi rêya navan li ser erdê tên kodkirin û wekî nimûne kilama dirêj a bi navê “Elî Xarza” dinirxîne. Ev kilam li ser qewimîneke dawiya sedsala 19an hatiye gotin ku tê de Hemze Beg (xal) lê dixebite Elî (xwarzî) ji destê eskeran xelas bike ku wê demê mehkûm/girtî bûye. Rev û rêwitiya di kilamê de ya ku ji Makûyê heta Erziromê bi awayekî seredorî tê vegêrandin û strandina navê gund, bajar, çem û zozanan pêk tê, nimûneyeke wê diyardeyê pêk tîne ku Fox wekî “topogeny”yê bi nav kiriye.

Anahtar Kelimeler

Topogeny, Navê cihan, Kurdî, Dengbêj, Kilam

“Li Geliyê Çatê Tav Diziriqî”: Topogeny and Oral Maps in the Kilam of ‘Elî Xarza’

Öz

Place names are a valuable part of cultural heritage with their sociocultural and symbolic meanings, the function of reminding the past, and carrying oral culture. Names not only maintain their social roles for people in daily life with their rich associative features, but also play an important role in the maintenance of cultural identity. Place names have a significant place in Kurdish oral narratives, especially in kilams(a kind of Kurdish folkloric song). Kurdish kilams involve ‘oral maps’ and narrative forms created by place names. This study aims to reveal the roles and functions of the place names in the Kurdish oral culture. ‘Topogeny’, the term coined by James Fox to refer an ordered succession of place names in regard to spatial flow of the story, is seen in some Kurdish kilams. Topogenic narrative forms emerged in Kurdish oral narrations function as transmitting the knowledge that has cultural and historical importance, and encoding that knowledge on the space. This study, which emphasizes on the importance of historical and topogenic narrations treated through the names, examines the long kilam “Eli Xarza” (Eli the Nephew, includes 160 place names) whose topic is on the breaking out of prisoner Eli in the later 19th century. The travel from Maku city of Iran to Erzurum through which the names of the villages, towns, rivers and highlands are sung and narrated in an ordered sequence is an example of what Fox has named a ‘topogeny’.

Anahtar Kelimeler

topogeny, toponym, kilam, dengbêj, Kurdish

“Li Geliyê Çatê Tav Diziriqî”: ‘Elî Xarza’ Kılamında Topogeny ve Sözlü Harita

Öz

Yer isimleri; sahip oldukları sosyo-kültürel ve sembolik anlamları, geçmişi hatırlatma ve sözlü kültürü taşıma işlevi ile kültürel mirasın değerli bir parçasıdır. İsimler, insanlar için günlük hayatta sadece zengin çağrışımsal özellikleriyle sosyal rollerini sürdürmekle kalmaz; aynı zamanda kültürel kimliğin devam etmesinde de önemli bir rol oynar. Kürt sözlü anlatılarında, özellikle de kılamlarda yeradları önemli bir yere sahiptir. Kürtçe kılamlarda yeradlarıyla oluşan sözlü haritalar ve anlatı biçimleri yer almaktadır. Bu çalışmanın amacı Kürt sözlü kültüründe yeradlarının üstlendikleri rol ve fonksiyonları ortaya çıkarmaktır. Yeradlarının hikayenin mekansal akışına göre art arda dizilmesi ile oluşan, James Fox’un topogeny olarak adlandırdığı icra biçimi bazı Kürtçe kılamlarda da görülmektedir. Kürt sözlü anlatılarında ortaya çıkan bu topojenik anlatı formları kültürel ve tarihsel öneme sahip bilginin aktarılması ve mekana kodlanması işlevi görür. İsimler yoluyla mekâna işlenen tarihsel ve topojenik anlatıların önemine vurgu yapan bu çalışma, 19. yüzyılın sonlarında cereyen aden Elî adlı mahkumun kaçırılmasını konu edinen “Elî Xarza” (Yeğen Ali) adlı uzun kılamı incelemektedir. Kılamda İran’ın Makü kentinden Erzurum’a kadar uzanan yolculuğun sırayla dizilen köy, kasaba, nehir ve yayla adlarıyla anlatıma katkı sunması Fox’un Avustronezya dillerinde yer alan bazı anlatı formları için oluşturduğu topogeny kavramıyla açıklanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Topogeny, Yeradı, Dengbêj, Kilam, Kürtçe

Kaynakça

• Amy de la Bretèque, E. (2018) ‘Awazên (Dengên) Keserê: Axaftinên Melodîkirî, Zêmar û Vegotinên Lehengî di Nav Êzidiyên Ermenistanê de’, (Sinan Gültekin, wer.), Wêje û Rexne, 9-10, rr. 57–78.
• Aras, A. (2013) ‘Du Nivîsên Nûbiharê’, Nûbihar, 123(20), rr. 39–42.
• Aras, A. (2018) Şairê Kurda yê Efsanewî: Evdalê Zeynikê. Stenbol: Nûbihar.
• Assman, J. (2018) Kültürel Bellek, (Ayşe Tekin, çev.), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Basso, K. (1988) “Speaking with Names”: Language and Landscape among the Western Apache. Cultural Anthropology, 3(2), pp. 99–130.
• Basso, K. (1996) Wisdom sits in places: Landscape and language among the Western Apache. Albuquerque: University of New Mexico Press.
• Boas, F. (1934) Geographical names of the Kwakiutl Indians. New York: Columbia University Press.
• Celîl, O. û Celîl, C. (1978) Zargotina Kurdan I. Moskva: Neşirxana Naûka, rr. 268–278
• Cindî, H. (2016 [1957]) Folklora Kurmanciyê. Amed: Weşanên Lîs.
• Cruikshank, J. (1990a) ‘Getting the Words Right: Perspectives on Naming and Places in Athapaskan Oral History’, Arctic Anthropology, 27(1), pp. 52–65.
• Cruikshank, J. (1990b) Life lived like a story: Life stories of three Yukon native elders. Vancouver: University of British Columbia Press.
• Feld, S., (1996) ‘Waterfalls of Song: An Acoustemology of Place Resounding in Bosavi, Papua New Guinea’, in S. Feld and K. Basso (eds) Senses of Place. Santa Fe, NM: School of American Research Press, pp. 91–135.
• Fox, J. J. (2006) ‘Genealogy and topogeny; Toward an ethnography of Rotinese ritual place names’, in Fox, J. (ed.) The poetic power of place; Comparative perspectives on Austronesian ideas of locality, Canberra: Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, Australian National University, pp. 89–100.
• Gültekin, M. (2013) Zargotina Kurdên Serhedê: Kilam û Destanên Epîk ên Dîrokî, Mêrxasî û Serhildanan, Stenbol:Avesta.
• Güneş, Ö. û Şahin, İ. (2019a) Antolojiya Dengbêjan 1: Dengbêj Reso. İstanbul: Nûbihar
• Güneş, Ö. û Şahin, İ. (2019b) Antolojiya Dengbêjan 2: Dengbêj Şakiro. İstanbul: Nûbihar
• Güneş, Ö. û Şahin, İ. (2021) Antolojiya Dengbêjan 3: Dengbêj Huseyno. İstanbul: Nûbihar
• Hamelink, W. (2016) The sung home: narrative, morality, and the Kurdish nation. Leiden: Brill.
• Hamelink, W. û Barış, H. (2014). ‘Dengbêj di Sinoran de: Sinor û Dewlet Bi Nêrîna Kilambêjên Kurd’, (Şehmuz Kurt and Ziyaddin Yıldırımçakar, wer.), Wêje û Rexne, 3, rr. 173–200
• Hepo, A. (2021) Karîbarên Gelê Kurd. Ankara: Peywend.
• Kahraman, C. (2013) ‘Rêzenivîsek li ser hinek stranên Nêzdîroka Me-14: (Tew Dinyayê) Li ser Kilama ‘Eliyê Xwarziya û Têlî Hemze an jî Çemê Çetelê, Kelha Amed, (19), pp. 25–30.
• Kardaş, C. (2017) Aşığın Sazı Dengbêjin Sesi: Dengbêjlik ve Aşıklık Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme, Ankara: Eğiten Kitap.
• Kardaş, C. (2019) ‘Dengbêjlikte Tür ve Şekil Tasnifleri Üzerine Bir Değerlendirme’, Uluslararası Dengbejlik Kültürü ve Dengbejler Sempozyumu. Şırnak, ss. 39–51.
• Kari, J. (1989) ‘Some Principles of Alaskan Athabaskan Toponymic Knowledge’ In K. M. R. and Hoenigswald, H. M., (eds) General and Amerindian Ethnolinguistics Remembrance of Stanley Newman. New York: Mouton de Gruyter, pp. 129–149.
• Kari, J. and J. A. Fall, (eds) (2003) Shem Pete’s Alaska: The Territory of the Upper Cook Inlet Dena’ina. Fairbanks, AK: Alaska Native Language Center, University of Alaska.
• Nicolaisen, W. F. H. (1961) ‘Field-work in place-name research’, Studia Hibernica 1, pp. 74–88.
• Nicolaisen, W. F. H. (1973) ‘Place-names in traditional ballads’, Folklore, 84, pp. 299–312.
• Nicolaisen, W. F. H. (1974) ‘Names as Verbal Icons’, Names, 22(3), pp. 104–110.
• Oliveira, K. (2009) ‘Wahi a Kāhiko: Place Names as Vehicles of Ancestral Memory’ AlterNative: An International Journal of Indigenous Peoples, 5(2), pp. 100–115.
• Rosaldo, R. (1986) ‘Ilongot Hunting as Story and Experience’, in Turner, V. W. and Bruner, E. M. (eds) The Anthropology of Experience. Urbana and Chicago: University of Illinois Press, pp. 97–138.
• Scalbert-Yücel, C. (2009) ‘The Invention of a Tradition: Diyarbakır’s Dengbêj Project’, European Journal of Turkish Studies (10), DOI : 10.4000/ejts.4055
• Schäfers, M. (2015) ‘Being sick of politics: the production of dengbejî as Kurdish cultural heritage in contemporary Turkey’, European Journal of Turkish Studies, (20) DOI: 10.4000/ejts.5200
• Schäfers, M. (2019) ‘Archived Voices, Acoustic Traces, and the Reverberations of Kurdish History in Modern Turkey’, Comparative Studies in Society and History, 61 (2), pp. 447–473.
• Thomas, T. (2009) ‘Topogenic forms in New Georgia, Solomon Islands’, Sites, 6(2), pp. 92–118.
• Thornton, T. (1997) ‘Anthropological Studies of Native American Place Naming’, American Indian Quarterly, 21(2), pp. 209–228.
• Thornton, T. (2008) Being and place among the Tlingit. Seattle: University of Washington Press.
• Tulius, J. (2012) Family stories: Oral tradition, memories of the past, and contemporary conflicts over land in Mentawai - Indonesia. Unpublished PhD Thesis, Leiden University.
• Vansina, J. (1985) Oral Tradition as History. Wisconsin: University of Wisconsin Press.
• Webster, A. (2004) ‘Coyote poems: Navajo poetry, intertextuality, and language choice’, American Indian Culture and Research Journal, 28 (4), pp. 69–91.
• Webster, A. (2006) “Ałk'idaa' Ma'ii jooldlosh, jiní”: Poetic devices in Navajo oral and written poetry, Anthropological Linguistics, 48 (3), pp. 233–65.
• Yüksel, M. (2011) Dengbêj, Mullah, Intelligentsia: The Survival and Revival of the Kurdish Kurmanji Language in the Middle East, 1925-1960. Unpublished PhD Thesis, University of Chicago.
• Yüksel, M. (2016) ‘On the Borders of the Turkish and Iranian Nation-States: the Story of Ferzende and Besra’ Middle Eastern Studies, 52 (4), pp. 656–676.
• Yüksel, M. (2019) ‘Oral Poets in Conflict: Âşık Veysel and Dengbêj Reso on the Rope’, Journal of Folklore Research, 56(1), pp. 71–103.