Karwan, Eşîr û Bazinbelek: Nêrînek li Varyantên Filîtê Quto

Yıl 2024, Sayı: 9, 39 - 76, 29.06.2024

Tarık Yorğun

https://doi.org/10.55118/kurdiyat.1488769

Öz

Kilama dirêj a bi navê Filîtê Quto tê nasîn, yek ji wan vegêrana ye ku di nava kurdan da gelek berbelav e û ji aliyê gelek dengbêjên ji herêmên cuda ve tête gotin. Ev vegêran xwe dispêre şerekî di navbera du eşîran da ku di dawîya sedsala 19an da li herêma Bişêriya Batmanê qewimîye. Qewama ku zêdetir bi navê Filîtê Quto belav bûye, di gewher de ji ber babeta bacwergirtina ji karwanên eşîra Etmanekan derketiye holê. Ji ber navdarbûn û berbelaviya xwe di nav çanda devkî û civaka kurdî da, ev qewimîn bûye babeta vegêranên cihêreng ên wekî stran, kilam û kilamên dirêj û herwiha bûye babeta xebat û vekolînan. Ji ber ku li qadeke berfireh tê vegêran, li gorî varyantan hin xalên vegêranê da guhertinên berçav derdikevin pêş. Ev xebat dixwaze xelekên sereke yên ku di navbera varyantan da diguherin, tespît bike û wan li gorî epîzodên varyantan bide ber hevdu. Her wiha ev xebat hewl dide rola çanda devkî û dengbêjîya kurdî binirxîne di çarçoveya belavkirin û navdarkirina van qewamên sedsala dawî di nav civaka kurdî da. Di vê xebatê de, kilama Nuroyê Meter ku yek ji vegêrana herî dirêj û kamil a li ser Filîtê Quto ye hate bernivîsandin. Di kilama Nuroyê Meter de, rêzêrûdana vegêranê ji amadekariya karwanê eşîra Etmaneka dest pê dike û gelek xalên sereke yên vegêranê yên wekî taybetîyên karwanan, armanca bazirganîyê, dîyalogên bi bazirgana ra û her wiha daxwaza Elî Etmanekî ya dîtîna Almas Xanimê û kuştina Filîtê Quto tê da bi hûrgilî tên behskirin. Çend xalên sereke yên cudahîya vê vegêranê ji bo danberheviya bi varyantên din re wekî bingeh hate bikaranîn.

Anahtar Kelimeler

Dengbêjî, Çanda devkî, Epîzod, Varyant, Filîtê Quto

Kervan, Aşiret ve Tüfek: Filîtê Quto’nun Varyantlarına Bir Bakış

Öz

Filîtê Quto olarak bilinen uzun kılam Kürtler arasında çokça bilinen ve birbirinden ayrı coğrafyalardaki birçok dengbêjin söylediği bir anlatıdır. Bu anlatı 19 yy. sonlarında Batman’ın Beşiri bölgesinde yer alan iki aşiret arasında yaşanan çatışmayı konu edinmektedir. Daha çok Filîtê Quto olarak bilinen bu olay, özünde Etmaneki aşiretinin kervanından alınmak istenen yol haracından dolayı yaşanmıştır. Kürt toplumunun sözlü geleneğinde çokça bilinen popüler bir anlatı olduğu için, bu güne kadar dengbêjler arasında icra edilmiş ve çeşitli araştımalara kaynaklık etmiştir. Çok geniş bir coğrafyada söylenen bir kılam olduğundan varyantların bazı bölümlerinde gözle görülür farklılıklar gözlemlenmektedir. Bu çalışmada varyantlar arasında değişen, belli başlı farklı bölümleri tespit ettik ve bu varyantları çeşitli epizotlara göre karşılaştırdık. Çalışma kapsamında Kürt sözlü kültürünün, son yüzyıllarda yaşanan olayların aktarılması ve toplumun geniş kesimlerinde ulaştırmasındaki rolü de irdelenmiştir. Karşılaştırma çalışması için Dengbêj Nuroyê Meter’in söylediği uzun ve kapsamlı Filîtê Quto kılamının varyantını esas aldık. Bu varyantta Nuroyê Meter, olay örgüsünü Etmaneka aşiretinin karvanlarını hazırlama aşamasından başlatıyor, ticaretin amacı, tüccarlarla olan diyalogları ve aynı zamanda Etmanekili Ali’nin Almas Hanımı görme ve Filîtê Quto’yu öldürme isteği gibi başlıca konular detaylıca işleniyor. Bu anlatının başlıca epizotları diğer varyanlarla karşılaştırmalı bir biçimde ele alındı.

Anahtar Kelimeler

Dengbêjlik, Sözlü gelenek, Epizot, Varyant, Filîtê Quto

Caravan, Tribe and Rifle: An Overview of the Variants of Filîtê Quto

Öz

The narrative, or kilam, known as Filîtê Quto, is widely known among Kurds and recounted by many dengbêjs across various regions. Originating in the 19th century, this narrative is based on a conflict between two tribes in the Beşiri region of Batman during the late 1960s. The incident, more commonly referred to as Filîtê Quto, happened mainly due to a road toll that was attempted to be imposed on the caravan of the Etmaneki tribe. As a well-known and popular event within the oral tradition of Kurdish society, Filîtê Quto has been the subject of oral tradition studies. Given its wide geographic dissemination, notable differences can be observed in various parts of its variants. In this study, we identified major divergent episodes among these variants and conducted a comparative analysis of the variants based on these episodes. Additionally, we assessed the role of Kurdish dengbêjî tradition in popularizing and disseminating the events of the past century within Kurdish society. For comparison, we used the longest and the most detailed variant of the Filîtê Quto narrative, sung by Nuroyê Meter. In this version, Nuroyê Meter begins the story with the preparation of the Etmaneka tribe's caravans, and describes key elements such as the purpose of their trade, their dialogue with merchants, and Etmaneki Ali's desire to meet Lady Almas and kill Filîtê Quto. These main themes of the narrative were used as a basis for comparison with other variants.

Anahtar Kelimeler

Dengbêjî, Oral Tradition, Episode, Variant, Filîtê Quto

Kaynakça

• Alay, O. (2011). Yusuf ve Züleyha Hikayesi’nin Epizot Tahlili ve Motif Yapısı. Folklor / Edebiyat, Sayı, 68. 167 – 180.
• Alpar, H. (2018). Berawirdkirina Sê Guhertoyên Destana Filîtê Quto (Projeya Lîsansa Bilind a Bêtez). Zanîngeha Mardîn Artukluyê, Enstîtuya Zimanên Zindî yên Li Tirkiyeyê, Şaxa Makezanista Ziman û Çanda Kurdî: Mêrdîn
• Cebe, R. (2012). Dengbêjlik ve Melizma Teknigi. Batman University Journal of Life Sciences, 1(1). 1153 -1160.
• Cindî, H. (2016). Folklora Kurmancîyê. Diyarbakır: Lis Yayınları.
• Çapan, R. (2019). İletişim Dili Olarak Dengbêj Geleneği: Müzik Aracılığıyla Kuşaklar Arası Bellek Aktarımı. İstanbul Üniversitesi, İletişim Fakültesi, Gazetecilik Bölümü: İstanbul.
• Çiftçi, T. (2015). Di Çarçoveya Çanda Devkî De Di Nav Civaka Kurdan De Dengbêjî û Sazîya Dengbêjîyê. International Journal of Kurdish Studies, 1/1. 110-124.
• Çotuksöken, Y. (2012). Türkçe Dil ve Edebiyat Terimler Sözlüğü. İstanbul: Papatya Yayıncılık Eğitim.
• Delikaya, Ö. (2024). Navê Cihan, Mekanên Bîrê û Geliyê Zîlan di Çanda Dengbêjiyê de. Mukaddime, 15(1), 15-40.
• Delikaya, Ö. Ertekin, M. Z. (2021). "Li Gelîyê Çatê Tav Diziriqî"; Topogeny û Nexşeya Devkî Di Kilama Elî Xarzî de. Kurdîyat, 3, 11 – 25.
• Dengbêj Aydın. (2020, Sibat 8). Aydın - Filite Quto [Video]. https://www.youtube.com/watch?v=sET0jWoSzM0
• Dengbêj Nuroyê Meter. (2021, Tebax 8). Dengbej Nuroye Agiri filite quto [Video]. https://www.youtube.com/watch?v=SuNNMhGEbok
• Elyas Qîranî. (2022, Berfanbar 29). Çîroka Filîtê Quto, [Vîdeo]. https://www.youtube.com/watch?v=jYyQmjdtyb4
• Erkmen, A. (2021, Mijdar 5). Filîtê Quto [Video]. https://www.youtube.com/watch?v=HOAP4mXsQHE
• Gültekin, M. (2013). Zargotina Kurdên Serhedê. Stenbol: Avesta.
• Gültekin, M. (2015, Gulan 7). Doğubeyazıtdan Bir Garip Dengbêj Kerem Gelip Geçti. https://www.dogubayazitgazetesi.com/haber/dengbjkerembiyografisi-18099.html
• Güneş, Ö. Şahin, İ. (2019). Antolojîya Dengbêjan 1: Dengbêj Reso. Istanbul: Nûbihar.
• Güneş, Ö. Şahin, İ. (2021). Antolojîya Dengbêjan 3: Dengbêj Huseyno. Istanbul: Nûbihar.
• Kaplan, L. (2020). Li Gorî Çar Epîzotan Berawirdkirina Çar Varyantên Destana Zembîlfiroş. Nûbihar Akademî, 4(13), 33 – 50.
• Kaplan, Y. (2022). Helsengandinek li ser Cureyên Vegêranê yên di Folklora Kurdî da (Destan, Beyt û Vegêranên Strankî). International Journal of Kurdish Studies, 8/2. 273-292.
• Kaplan, Y. (2023). Ji Edebîyata Devkî ya Kurdî Serhatîyeke Evînî: Salih û Kejê û Deqeke Çapkirî. Mukkadime, 14 (2). 416 – 442.
• Karacan, H. Nayman, R. (2014). Dengbêj Salihê Qubînî İle Karapetê Xaço nun Şarkılarında Aşiret Kavgaları, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16/ 2. 361 – 388.
• Kardaş, C. (2017). Aşığın Sazı Dengbêjin Sesi; Dengbêjlik ve Aşık’lık Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme, Ankara: Eğiten Kitap Yayıncılık.
• Kaya, D. (2010). Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kevirbirî, S. (2009). Filîtê Quto. Stenbol: Do.
• Resad Sorgul. (2023, Gulan 4). Şerê Filîtê Quto û Mamê Elê - Şerê Qîre - çîrok – Salihê Kevirbirî - [Video]. https://www.youtube.com/watch?v=RoS88Q6SWIU
• Rûdaw Kurdî. (2019, Gulan 8). “Gera Welatê Me” - Çîroka Emê Etmankî û Filîtê Qûto [Video]. https://www.youtube.com/watch?v=BXqe_t3xpTI
• Schafers, M. (2016). Utançtan Kamusal Sese: Kadın Dengbêjler, Acının İşlenişi ve Kürt Tarihi. Kürt Tarihi, Sayı 26. 24-29.
• Serhatbaran21. (2010, Berfanbar 30). Koma Wetan / Filîto lao (Şemmê rebene) Lyrics [Video]. https://www.youtube.com/watch?v=MV5M0jxsm3o
• Subaşı, K. (2023). Fesad û Bêbext di Trajedîya Evînê da: Weku Nimûne Destanên Evîna Mêjûyî. Mukaddime, Özel Sayı - Klasikten Moderne Aşk Mefhumu, 148- 176.
• Şimşek, E. (2002). Epizot Terimi ve Türkçe Karşılığı Üzerine. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı 606. 501- 507.
• TRT Kurdî. (2022, Pûşber 6). Filîtê Quto [Video]. https://www.youtube.com/watch?v=J9kZ2zJyd3U Uzun, M. (2006). Dengbêjlerim. İstanbul: İthaki.
• Waar Media. (2021, Gulan 2). Dastanên dengbêjîyê-FilîtêQuto [Video]. https://www.youtube.com/watch?v=lorEoBKYQ9g
• Yüksel, M. (2023). Besra, Zarife, Gulnaz ve Diğerleri: Arşiv Belgeleri ve Kürtçe Sözlü Anlatılarda Kadınlar. Toplumsal Tarih Akademi (3), 136-141.