Mu‘tezile'nin Kur'ân ve Tefsir Düşüncesi

Yıl 2025, Cilt: 5 Sayı: 1, 96 - 121, 30.09.2025

Mehmet Yolcu

Öz

Her dinde ilahi olanın beşeri olanla temasından doğan öznel görüş ve düşünceler ortaya çıkar. Yani Din, Müteal varlıktan geldiği gibi kalmaz; beşeri kisvelere bürünür. Bundan da farklı görüşler ve yaklaşımlar ortaya çıkar. Bunlar zamanla kitleleşmelere gider ve mezhep olurlar. Bu bakımdan İslam, Yahudilik, Hıristiyanlık ve Budizm gibi köklü dinlerde farklı kişi ve coğrafyalara mahsus görüş ve düşünceler ortaya çıkmıştır. Bunların bir kısmı inanç ve düşünce sistemiyle ilgili olur. Onlara itikadi mezhepler denmiştir. Ameli sahasıyla ilgili olanlarına da fıkhi mezhepler adı verilmiştir. Bu makalede İslam’ın itikadi mezheplerinden birinin Kur’an ve Tefsir düşüncesi tarama ve karşılaştırma metotlarıyla incelenmiştir. Araştırma sonucunda Mutezile’nin Kur’an ve Sünnet ışığında incelemeler yaptığı ve düşmanların saldırılarına cevaplar verebilme saikıyla akla nispeten ağırlık verdiği ama hiçbir şekilde Batıda olduğu gibi, bir akılcılık (rasyonalizm) peşinde olmadığı ortaya çıkmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kur'an, Tefsir, Mutezile

Mu‘tazilite Thought on the Qur'an and Tafsir

Öz

In every religion, subjective views and thoughts emerge from the contact of the divine with the human. In other words, religion does not remain as it comes from the transcendent being; it takes on human forms. Different views and approaches emerge from this. Over time, these become masses and become sects. In this respect, in deep-rooted religions such as Islam, Judaism, Christianity and Buddhism, views and thoughts specific to different people and geographies have emerged. Some of these are related to belief and thought systems. They are called theological sects. Those related to the field of practice are called jurisprudential sects. In this article, the Quran and Tafsir thought of one of the theological sects of Islam has been examined with scanning and comparison methods. As a result of the research, it has been revealed that the Mu'tazila conducted studies in the light of the Quran and the Sunnah and gave relatively more weight to reason with the motive of being able to respond to the attacks of the enemies, but in no way did they pursue rationalism as in the West.

Anahtar Kelimeler

Quran, Tafsir, Mu

Kaynakça

• Abdu’l-Bâkî, Muhammed Fuâd, el-Mu’cem el-Müfehres li-Elfâz el-Kur’ân el-Kerîm, Çağrı Yay. 1982.
• ‘Âişe Yûsuf el-Mennâ‘î, Usûlu’l-ʿAkîde Beyne’l-Muʿtezile ve’ş-Şîʿati’l-İmâmiyye, Davha 1412/1992.
• ‘Ammâra, Muhammed, Mutezile ve Devrim, çev. İbrahim Akbaba, Yöneliş Yay. 2020.
• Aydın, Şükrü, Kur’an’ın Fırkacılık Olgusuna Yaklaşımı, Rağbet Yayınları, 2018.
• Aydın, Şükrü, “Çağları Aşan Yorumlarıyla Müfessir Ebû Müslim el-İsfahânî”, Kur’ân ve Yorumu -İlk Üç Yüz Yıl- 2, İlim Dallarının Düşünce Temellerini Araştırma Enstitüsü, (2019) 2, 103-122.
• Aydın, Şükrü, “Bakara Sûresi 102. Âyetinin Farklı Çeviri ve Yorumları Üzerine”, İslâmi Araştırmalar Dergisi, (2020), 31,2, 195-218.
• Bağdâdî (öl.429/1037), Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tahir: al-Fark Beyne’l-Firak, Kahire 1367/1948.
• Balcıoğlu (1893-1951), Tahir H., Türk Tarihinde Mezhep Cereyanları, İstanbul, (Ahmet Sait Matbaası). tsz.
• Belhî/el-Ka‘bî, Ebu’l-Kasım, el-Makâlât Zikr el-Muʿtezile, (nşr. Fuâd Seyyid, Fadl el-İʿtizâl ve Tabakât el-Muʿtezile içinde), Tunus 1393/1974.
• Bilmen (1883-1971), Ömer Nasuhi, Büyük Tefsir Tarihi. Bilmen Yay. 1973.
• Brockelmann, Carl, GAL Suppl., Leiden 1937-1942.
• Câhız, Amr b. Bahr, el-Beyân ve’t-Tebyîn, nşr. Abdusselam b. Harun, Kahire 1388/1969.
• Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Tarihi Cilt I, Fecr Yay. Ankara 1996.
• Çağrıcı, Mustafa, “Emir bi’l-Ma‘rûf Nehiy ani’l-Münker”, DİA, İstanbul (1995). 11, 138-141.
• Çalışkan, İsmail, Siyasal Tefsirin Oluşum Süreci, Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Çelebi, İlyas, “Mu‘tezile”, DİA, Ankara (2020), 31, 391-401.
• Çelebi, İlyas, “Menzile Beyne’l-Menzileteyn”, DİA, Ankara (2004), 29, 161-162.
• Çelik, Hüseyin, “Mu‘tezile Mezhebinin Kur’an Anlayışı ve Günümüze Yansımaları”. İslami İlimler Araştırmaları Dergisi, (2022), 12, 68-93.
• Çiçek, Hacı, “Zemahşerî’nin, Keşşâf’ta Adalet Kavramına Getirdiği Yorum ve Analizler”, RESS Journal Route Educational & Social Science Journal, (2021), 8, 10, 136-145.
• Cüveynî, Ebû’l-Meâlî İmam el-Haremeyn, Kitâb el-İrşâd ilâ Kavâtıʿi’l-Edilleti fî Usûl el-İʿtikâd. Muhammed Yûsuf Mûsâ ve A. Abdulmun‘im Abdulhamîd, Kahire 1369/1950.
• Demirci, Muhsin, Tefsir Tarihi, İFAV Yay. 2010.
• Ebû Müslim, Bahr, Tefsîr Ebû Müslim Bahr el-İsfehânî, Hzr-thk: Hıdır Muhammed Nebha, Mevsûa Tefâsîr el-Mu’tezile 2, Dâr el-Kütüb el-‘İlmiyye, Beyrut, trz.
• Ess, J. van, “İslam Kelâmının Başlangıcı”, çev. Şaban Ali Düzgün, AÜİFD, 2000. Işık, Kemal, Mutezile’nin Doğuşu ve Kelâmî Görüşleri, AÜİF Yayınları, 1967. İbn Kayyim el-Cevziyye, Muhammed b. Ebû Bekr ed-Dımaşkî, Miftâhu Dâr es-Saâde, nşr. Hassân Abdulmennân et-Tîbî – Usâm Fâris el-Harestânî, Beyrut 1414/1994.
• İbn Kuteybe, Abdullah b. Müslim, Te’vîlu Muhtelef’i-Hadîs. Mısır 1329. İbn Teymiyye, Takiyyuddîn Ahmed el-Harrânî, Der’u Te‘ârud el-‘Akl ve’n-Nakl, nşr. M. Reşâd Sâlim, Riyâd 1399/1979.
• İbnu’l-Murtadâ, Kitabu Ṭabakât el-Muʿtezile, nşr. S. D. Wilzer, Wiesbaden 1380/1961.
• Kâtib Çelebî, Hâcî Halîfe, Keşfu’z-Zunûn ʿan Esâmi’l-Kütüb ve’l-Funûn, İstanbul 1945-1947, 1971-1972. Kâdî Abdu’l-Cebbâr, İbn Ahmed, Tenzîhu’l-Kur’ân ‘an el-Metâin. thk. Ahmed ‘Abdurrahim es-Sâyih ve Tevfik ‘Ali Vehbe, 1.Baskı, Dâru en-Nahda el-Hadîse, 2006.
• Kehhâle, Umar Rıdâ, Mu’cemu’l-Muellifîn, Dımaşk 1376-1381 (1957-1961).
• Koçyiğit, Talat, Kelamcılarla Hadisçiler Arasındaki Münakaşalar, TDV Yayınları, 1984.
• en-Nedîm, Muhammed b. İshâk, el-Fihrist, editör ve mütercim, Mehmet Yolcu, Çıra Yayınları, 1.B., 2017. 432-477.
• Polat, Fethi Ahmet, İslam Tefsir Geleneğinde Akılcı Söyleme Yöneltilen Eleştiriler, İz Yayınları, 2009.
• er-Râğıb el-Isfehânî, Huseyn b. Muhammed, Kur’ân Kavramları Sözlüğü Müfredât, çev. Abdulaki Güneş-Mehmet Yolcu, 4. Baskı, Yarın Yayınları, 2015.
• er-Râzî, Fehruddin, Mefâtîh’l-Gayb, Tahran trz. ve Tefsir-i Kebir Mefâtîh’l-Gayb, çev. Heyet, Akçağ Yay. İstanbul 1988.
• es-Sâlih, Subhî, Mebâhis fî ‘Ulûm el-Kur’ân, Dâr el-‘İlm li’l-Melâyîn, 17. B., Beyrut 1988.
• eş-Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdulkerîm, el-Milel ve'n-Nihal, Kahire 1381/1961.
• Yolcu, Mehmet, “Tefsirde Branşlaşma ve Disipliner Tefsirler”, Tefsir Tarihi, Lisans Yayıncılık, 2019.
• Yolcu, Mehmet, Kuran’ın Allah Tasvirleri, Ankara, Fenomen Yayınları, 2023.
• Yolcu, Mehmet, Tefsir Usûlü, Ankara, Fenomen Yayınları, 2024.
• Watt, Montgomery Watt, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara 1981.
• ez-Zebîdî, Ahmed b. Yahya el-Murtadâ, Tabakâtu’l-Mu‘tezile. Dâr Mektebe el-Hayat, Beyrut 1380/1961.
• ez-Zehebî, Muhammed Huseyn, et-Tefsîr ve’l-Mufessirûn, Kahire 1381/1961-1962.
• ez-Zemahşerî, Ebu’l-Kasım, Keşşâf ‘an Hakâiki Gavâmidi’t-Tenzîl, DKA, Beyrut 1407.