Araştırma Makalesi
BibTex RIS Kaynak Göster

Muhammed Şefî‘ Diyûbendî ve Tefsiru Ma‘ârifi’l-Kur’ân Adlı Eserinin Metodu

Yıl 2025, Cilt: 5 Sayı: 2, 96 - 114, 30.09.2025

Öz

Bu çalışma, Diyûbend ekolünün önde gelen âlimlerinden Muhammed Şefîʿ Diyûbendî’nin (ö. 1396/1976) hayatını ve Tefsiru Ma‘ârifi’l-Kur’ân adlı eserinin metodolojisini ele almaktadır. Türkiye’de Diyûbendî ve onun tefsiri üzerine akademik düzeyde müstakil ve kapsamlı bir araştırmanın bugüne kadar yapılmamış olması, bu konunun incelemesini zaruri kılmıştır. Araştırmanın temel amacı, müfessirin rivayet ve dirayet pratiğini analiz ederek, onun klasik tefsir geleneğiyle olan bağını ve bu gelenekten ayrıldığı yönlerini ortaya koymaktadır. Ayrıca çalışma, bir yandan Türkçe akademik literatürde hissedilen bir boşluğu doldurmayı, diğer yandan da ileride gerçekleştirilecek müstakil çalışmalara sağlam bir ilmî zemin hazırlamayı amaçlamaktadır. İnceleme, ağırlıklı olarak literatür taramasına dayanmaktır. Bu kapsamda Hindistan, Pakistan ve Türkiye’deki medrese ve üniversite çevrelerinde ele alınan Arapça, Farsça, Urduca ve Türkçe kaynaklar incelenmiştir. Kitap, tez ve makalelerden oluşan bu literatürü tespit ederek sistematik biçimde birincil ve ikincil kaynaklar üzerinden analiz edilmektedir. Elde edilen bulgulara göre, Diyûbendî’nin rivayetleri aktarırken seçici ve tenkitçi bir yöntem kullandığı, dirayet boyutunda ise fıkhî, tarihî ve tasavvufî meseleleri bütüncül bir yaklaşımla yorumladığı bilinmektedir. Bu metodolojik yaklaşım, tefsirin hem ilmî çevrelerde hem de halk arasında kabul görülmesine zemin hazırlamıştır. Ayrıca tefsirin farklı dillere çevrilmesi, onun çeşitli coğrafyalarda yaygın biçimde kullanılmasını ve etkili bir kaynak hâline gelmesini sağlamıştır.

Kaynakça

  • Azmî, Özcan. “Hindistan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
  • ….., Özcan. “Dârülulûm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
  • Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mes‘ud b. Muhammed, el-Ferrâ’. Şerhu’s-Sünne. thk. Şuayb, el-Ernavût. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1983.
  • Birışık, Abdulhamit. “Hindistan’da İslâm Araştırmaları”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
  • ....., Abdulhamit. “Muhammed Şefî‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
  • ..…, Abdulhamit. Hind Altkıtası Düşünce ve Tefsir Ekolleri. İstanbul: Kur’ân İlimleri, 2001.
  • Buhârî, Muhammed Ekber Şâh. Müftî-i Aʿẓam-ı Pâkistân key Meşhur Hülefâ ve Telâmizehü. Karaçi: Maktebet-ü Dârü’l-ulûm-i Karaçi, 1431.
  • Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2017.
  • Çelik, Ömer. Tefsir Usûlü ve Tarihi. İstanbul: Kampanya Kitapları, 2015.
  • Daudî, Zaferullah. Şah Veliyullah Dehlevî’den Günümüze Pakistan ve Hindistan’da Hadis Çalışmaları. İstanbul: İnsan yayınları, 1995.
  • Dımaşkî, Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed. Fethü’l-Bârî li İbn Receb. thk. Mahmud b. Şa’bân b. Abdılmaksûd. Medîne-i Münevvere: Mektebetü’l-Ğurbâ el-Eseriyye, 1996.
  • Diyûbendî, Muhammed Şefî‘. Ahkâmü’l-Kur’ân. Karaçi: İdârâtü’l-Kur’ân ve’l-Ulûmı’l-İslâmiyye, 1418. ……, Muhammed Şefî‘. İmdâdü’l-Müftiyyîn. Karaçi: Dârü’l-İşâ’at, 2001.
  • ……, Muhammed Şefî‘. el-İzdiyâdü’s-Senî ʿale’l-Yâniʿi’l-Cenî. Lübnân Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2018.
  • ……, Muhammed Şefî‘. Tefsiru Ma‘ârifi’l-Kur’ân. çev. Muhammed Yusuf, Hüseyinpur. İran: İntişâratu Şeyhi’l-İslâm Ahmet Câm, 1967.
  • Ezdî, Ebû Dâvûd Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. es-Sünen Ebî Dâvûd. thk. Şuayb, el-Ernavût. Yy: Dârü’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
  • Hamdânî, Hâmed Eşref. Müfti Muhammed Şefî‘ Şâ’iren Arabiyyen. Karaçi: Câmi’ai Pancâp, ty.
  • Itr, Nûruddîn. Ulûmü’l-Kurʾâni’l-Kerîm. Dımaşk: Mektebetü’s-Sabâh, 1996.
  • Kurtubî, Ebu Abdullah Muhammed İbn Ahmed. el-Câmi’ li-Ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullah, et-Türkî. Lübnan Beyrut: Müessestü’r-Risâle, 2006.
  • Nedvî, Muhammed Zeyd, Müzâhirî. Dîn ve Şeria’t key Bünyâdîn oar Fıkhî Usul ve Zâbete. Diyûbend: İdâre-i İfâdât-ı Eşrefiyye, 2015.
  • ..…, Muhammed Zeyd Müzâhirî. Kitâbü’t-Ta‘rîfât. Diyûbend: İdâre-i İfâdât-ı Eşrefiyye, 2016.
  • ……, Muhammed Zeyd Müzâhirî. Tuhfatü’l-Müftî. Diyûbend: İdâre-i İfâdât-ı Eşrefiyye, 2013.
  • Osmânî, Muhammed Refî‘. Hayât-ı Müftî-i Aʿẓam. Karaçi: İdâretü’l-Ma‘ârif Karaçi, 2005.
  • ……, Muhammed Refî‘. Fetâvâ-yı Dârü’l-ulûm-i Karaçi-İmdâdü’s-Sâilîn. Karaçi: İdâretü’l-Ma’ârif Karaçi, 2010.
  • Râgıb İsfahânî, Ebû’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. el-Mufaddal. el-Müfredât fî Ğarîb’l-Kur’ân, yy.: Mektebetü Nazâr Mustafâ el-Bâz. ty.
  • Rezavî, Seyyid Mahbup. Tarih-i Dari’l-ulûm Diyûbend. Yüpî: İdâre-i İhtimâm Darü’l-ulûm-i Diyûbend, 1992.

Mohammad Shafîʿ Deobandî and the Methodology of Tafsiru Maʿārif al-Qurʾān

Yıl 2025, Cilt: 5 Sayı: 2, 96 - 114, 30.09.2025

Öz

This study examines the life of Moḥammad Shafîʿ Deobandî (d. 1396/1976), one of the prominent scholars of the Deoband school, and the methodology of his work Tafsıru Maʿârıf al-Qurʾān. The fact that no independent and comprehensive academic research on Deobandî and his tafsır has yet been carried out in Turkey has made the investigation of this subject necessary. The main purpose of the research is to analyze the exegete’s application of the methods of riwayah and dirayah, thereby revealing both his connection with the classical tafsır tradition and the aspects in which he diverges from it. Furthermore, the study aims, on the one hand, to fill a gap in the Turkish academic literature, and on the other, to provide a solid scholarly basis for future independent studies. The examination is primarily based on a review of the literature. Within this scope, Arabic, Persian, Urdu, and Turkish sources discussed in madrasah and university circles in India, Pakistan, and Turkey have been examined. This literature, consisting of books, theses, and articles, has been identified and systematically analyzed through primary and secondary sources. According to the findings, Deobandî employed a selective and critical approach in transmitting narrations, while in the dimension of dirayah, he interpreted juridical, historical, and mystical issues with an integrative perspective. This methodological approach paved the way for the tafsır to gain acceptance both in scholarly circles and among the general public. In addition, the translation of the tafsır into different languages enabled its widespread use across various regions and established it as an influential source.

Kaynakça

  • Azmî, Özcan. “Hindistan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
  • ….., Özcan. “Dârülulûm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
  • Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mes‘ud b. Muhammed, el-Ferrâ’. Şerhu’s-Sünne. thk. Şuayb, el-Ernavût. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1983.
  • Birışık, Abdulhamit. “Hindistan’da İslâm Araştırmaları”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
  • ....., Abdulhamit. “Muhammed Şefî‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
  • ..…, Abdulhamit. Hind Altkıtası Düşünce ve Tefsir Ekolleri. İstanbul: Kur’ân İlimleri, 2001.
  • Buhârî, Muhammed Ekber Şâh. Müftî-i Aʿẓam-ı Pâkistân key Meşhur Hülefâ ve Telâmizehü. Karaçi: Maktebet-ü Dârü’l-ulûm-i Karaçi, 1431.
  • Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2017.
  • Çelik, Ömer. Tefsir Usûlü ve Tarihi. İstanbul: Kampanya Kitapları, 2015.
  • Daudî, Zaferullah. Şah Veliyullah Dehlevî’den Günümüze Pakistan ve Hindistan’da Hadis Çalışmaları. İstanbul: İnsan yayınları, 1995.
  • Dımaşkî, Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed. Fethü’l-Bârî li İbn Receb. thk. Mahmud b. Şa’bân b. Abdılmaksûd. Medîne-i Münevvere: Mektebetü’l-Ğurbâ el-Eseriyye, 1996.
  • Diyûbendî, Muhammed Şefî‘. Ahkâmü’l-Kur’ân. Karaçi: İdârâtü’l-Kur’ân ve’l-Ulûmı’l-İslâmiyye, 1418. ……, Muhammed Şefî‘. İmdâdü’l-Müftiyyîn. Karaçi: Dârü’l-İşâ’at, 2001.
  • ……, Muhammed Şefî‘. el-İzdiyâdü’s-Senî ʿale’l-Yâniʿi’l-Cenî. Lübnân Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2018.
  • ……, Muhammed Şefî‘. Tefsiru Ma‘ârifi’l-Kur’ân. çev. Muhammed Yusuf, Hüseyinpur. İran: İntişâratu Şeyhi’l-İslâm Ahmet Câm, 1967.
  • Ezdî, Ebû Dâvûd Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. es-Sünen Ebî Dâvûd. thk. Şuayb, el-Ernavût. Yy: Dârü’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
  • Hamdânî, Hâmed Eşref. Müfti Muhammed Şefî‘ Şâ’iren Arabiyyen. Karaçi: Câmi’ai Pancâp, ty.
  • Itr, Nûruddîn. Ulûmü’l-Kurʾâni’l-Kerîm. Dımaşk: Mektebetü’s-Sabâh, 1996.
  • Kurtubî, Ebu Abdullah Muhammed İbn Ahmed. el-Câmi’ li-Ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullah, et-Türkî. Lübnan Beyrut: Müessestü’r-Risâle, 2006.
  • Nedvî, Muhammed Zeyd, Müzâhirî. Dîn ve Şeria’t key Bünyâdîn oar Fıkhî Usul ve Zâbete. Diyûbend: İdâre-i İfâdât-ı Eşrefiyye, 2015.
  • ..…, Muhammed Zeyd Müzâhirî. Kitâbü’t-Ta‘rîfât. Diyûbend: İdâre-i İfâdât-ı Eşrefiyye, 2016.
  • ……, Muhammed Zeyd Müzâhirî. Tuhfatü’l-Müftî. Diyûbend: İdâre-i İfâdât-ı Eşrefiyye, 2013.
  • Osmânî, Muhammed Refî‘. Hayât-ı Müftî-i Aʿẓam. Karaçi: İdâretü’l-Ma‘ârif Karaçi, 2005.
  • ……, Muhammed Refî‘. Fetâvâ-yı Dârü’l-ulûm-i Karaçi-İmdâdü’s-Sâilîn. Karaçi: İdâretü’l-Ma’ârif Karaçi, 2010.
  • Râgıb İsfahânî, Ebû’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. el-Mufaddal. el-Müfredât fî Ğarîb’l-Kur’ân, yy.: Mektebetü Nazâr Mustafâ el-Bâz. ty.
  • Rezavî, Seyyid Mahbup. Tarih-i Dari’l-ulûm Diyûbend. Yüpî: İdâre-i İhtimâm Darü’l-ulûm-i Diyûbend, 1992.

Yıl 2025, Cilt: 5 Sayı: 2, 96 - 114, 30.09.2025

Öz

Kaynakça

  • Azmî, Özcan. “Hindistan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
  • ….., Özcan. “Dârülulûm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
  • Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mes‘ud b. Muhammed, el-Ferrâ’. Şerhu’s-Sünne. thk. Şuayb, el-Ernavût. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1983.
  • Birışık, Abdulhamit. “Hindistan’da İslâm Araştırmaları”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
  • ....., Abdulhamit. “Muhammed Şefî‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
  • ..…, Abdulhamit. Hind Altkıtası Düşünce ve Tefsir Ekolleri. İstanbul: Kur’ân İlimleri, 2001.
  • Buhârî, Muhammed Ekber Şâh. Müftî-i Aʿẓam-ı Pâkistân key Meşhur Hülefâ ve Telâmizehü. Karaçi: Maktebet-ü Dârü’l-ulûm-i Karaçi, 1431.
  • Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2017.
  • Çelik, Ömer. Tefsir Usûlü ve Tarihi. İstanbul: Kampanya Kitapları, 2015.
  • Daudî, Zaferullah. Şah Veliyullah Dehlevî’den Günümüze Pakistan ve Hindistan’da Hadis Çalışmaları. İstanbul: İnsan yayınları, 1995.
  • Dımaşkî, Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed. Fethü’l-Bârî li İbn Receb. thk. Mahmud b. Şa’bân b. Abdılmaksûd. Medîne-i Münevvere: Mektebetü’l-Ğurbâ el-Eseriyye, 1996.
  • Diyûbendî, Muhammed Şefî‘. Ahkâmü’l-Kur’ân. Karaçi: İdârâtü’l-Kur’ân ve’l-Ulûmı’l-İslâmiyye, 1418. ……, Muhammed Şefî‘. İmdâdü’l-Müftiyyîn. Karaçi: Dârü’l-İşâ’at, 2001.
  • ……, Muhammed Şefî‘. el-İzdiyâdü’s-Senî ʿale’l-Yâniʿi’l-Cenî. Lübnân Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2018.
  • ……, Muhammed Şefî‘. Tefsiru Ma‘ârifi’l-Kur’ân. çev. Muhammed Yusuf, Hüseyinpur. İran: İntişâratu Şeyhi’l-İslâm Ahmet Câm, 1967.
  • Ezdî, Ebû Dâvûd Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. es-Sünen Ebî Dâvûd. thk. Şuayb, el-Ernavût. Yy: Dârü’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
  • Hamdânî, Hâmed Eşref. Müfti Muhammed Şefî‘ Şâ’iren Arabiyyen. Karaçi: Câmi’ai Pancâp, ty.
  • Itr, Nûruddîn. Ulûmü’l-Kurʾâni’l-Kerîm. Dımaşk: Mektebetü’s-Sabâh, 1996.
  • Kurtubî, Ebu Abdullah Muhammed İbn Ahmed. el-Câmi’ li-Ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullah, et-Türkî. Lübnan Beyrut: Müessestü’r-Risâle, 2006.
  • Nedvî, Muhammed Zeyd, Müzâhirî. Dîn ve Şeria’t key Bünyâdîn oar Fıkhî Usul ve Zâbete. Diyûbend: İdâre-i İfâdât-ı Eşrefiyye, 2015.
  • ..…, Muhammed Zeyd Müzâhirî. Kitâbü’t-Ta‘rîfât. Diyûbend: İdâre-i İfâdât-ı Eşrefiyye, 2016.
  • ……, Muhammed Zeyd Müzâhirî. Tuhfatü’l-Müftî. Diyûbend: İdâre-i İfâdât-ı Eşrefiyye, 2013.
  • Osmânî, Muhammed Refî‘. Hayât-ı Müftî-i Aʿẓam. Karaçi: İdâretü’l-Ma‘ârif Karaçi, 2005.
  • ……, Muhammed Refî‘. Fetâvâ-yı Dârü’l-ulûm-i Karaçi-İmdâdü’s-Sâilîn. Karaçi: İdâretü’l-Ma’ârif Karaçi, 2010.
  • Râgıb İsfahânî, Ebû’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. el-Mufaddal. el-Müfredât fî Ğarîb’l-Kur’ân, yy.: Mektebetü Nazâr Mustafâ el-Bâz. ty.
  • Rezavî, Seyyid Mahbup. Tarih-i Dari’l-ulûm Diyûbend. Yüpî: İdâre-i İhtimâm Darü’l-ulûm-i Diyûbend, 1992.
Toplam 25 adet kaynakça vardır.

Ayrıntılar

Birincil Dil Türkçe
Konular Tefsir
Bölüm Araştırma Makalesi
Yazarlar

Mohammad Esmail Azızıshchı 0000-0002-0649-8415

Erdoğan Pazarbaşı

Yayımlanma Tarihi 30 Eylül 2025
Gönderilme Tarihi 2 Eylül 2025
Kabul Tarihi 25 Eylül 2025
Yayımlandığı Sayı Yıl 2025 Cilt: 5 Sayı: 2

Kaynak Göster

ISNAD Azızıshchı, Mohammad Esmail - Pazarbaşı, Erdoğan. “Muhammed Şefî‘ Diyûbendî ve Tefsiru Ma‘ârifi’l-Kur’ân Adlı Eserinin Metodu”. Kur’ân ve Sünnet Araştırmaları Dergisi 5/2 (Eylül2025), 96-114.