İngiliz Aydınlanma Düşünürlerinde “İslam” Algısı

Yıl 2015, Sayı: 77, 133 - 164, 01.01.2015

Muhsin Altun

Öz

İslam, Haçlı Seferleri, Osmanlı fetihleri ve Batı Afrika’daki korsanlık faaliyetleri yanında, sömürgecilik öncesi “karşılaşmalar” yoluyla da Avrupa halklarının ortak muhayyilesinde belirgin bir rol oynadı. İslam araştırmalarındaki artışın eşlik ettiği bu karşılaşmalar, İslam’ın dinsel ve/veya düşünsel tasavvurları cezbedebileceğini, hatta bazı olumlu algıların oluşmasına katkıda bulunabileceğini gösterdi. Bu durum özellikle İngiliz Aydınlanması için geçerliydi; bilhassa Osmanlı İmparatorluğu ve Hindistan’daki “Anglo-İslami” karşılaşmalar, İslam tek tanrıcılığından esinlenen radikal Protestan yorumların ortaya çıktığı, buna karşılık ortodoks Anglikanların da muhaliflerin devletten ve kiliseden dışlanmasını haklı göstermek için “Müslüman Hıristiyanlar” umacısından yararlandığı bir döneme denk düşmüştü. Söz konusu karşılaşmaların karmaşık etkisi, önde gelen İngiliz Aydınlanma düşünürlerinin yazdıklarında da gözlenebilir. Onların İslam algısı, din ve tanrısal varlığa ilişkin görüşleri ile yaşadıkları toplumdaki genel İslam algısının bir uzantısı idi. Yine de İslam’a yönelik değerlendirme ve eleştirileri Hıristiyan ortodoksisine nispetle ikincil düzeyde kaldı. Sapkınlıkla, hatta Müslüman olmakla suçlanma pahasına Hıristiyanlığın akla uygunluğunu tanıtlamaya girişen Locke, hoşgörüyü İslam da dahil olmak üzere bütün dinlerin eşit muamele görmesini destekleyen bir ilke olarak tanıttı. Hume, tek tanrılı dinler arasında ayrım yapmaksızın dini konulara şüpheci, hatta bazen “pejorative” bir şekilde yaklaştı. İslam’a bazı iğneleyici nükteler ve ironik göndermeler yapan Hume, cesaret, akla uygunluk ve hoşgörü bakımından çok tanrılı-pagan dinleri daha övgüye değer buluyordu. Kesin bir şekilde reddettiği dinlere karşı Deizm’i öneren Paine, mevcut dinlerin saçmalığını göstermeye girişirken İslam’daki bazı inanış ve pratiklerden de örnekler getirir. Müsamahakâr, Kuşkucu ve Deist bakış açılarını temsil eden farklı yaklaşımlarına rağmen, akıl yürütme ve deneyim yoluyla Tanrı’nın kavranabileceği konusunda her üç düşünürün de hemfikir olduğu kaydedilmelidir

Anahtar Kelimeler

İslam, İngiliz Aydınlanması, Locke, Paine, Hume

Perception of Islam by the British Enlightenment Philosophers

Öz

Islam played an evident role in the common imaginary of European people through Crusades, Ottoman conquests and corsairs of Maghreb, as well as pre-colonial “encounters” accompanied by an increase in Islamic studies. The latter revealed that Islam may captivate religious and/or intellectual imagination and even contribute to build some positive perception in this respect. That was the case especially for the British Enlightenment as “Anglo-Islamic” encounters particularly in Ottoman Empire and India coincided with a period of emerging radical Protestant interpretations invoking Islamic monotheism, while orthodox Anglicans also invoked the “Mahometan Christians” bogyman to rationalise exclusion of dissents from rites of citizenship. Multi-faceted effects of the encounters concerned can also be observed in the leading British Enlightenment philosophers” writings. Their perception of Islam was influenced by their thoughts on the religion and deity as well as that of the society they lived in. Yet their considerations or criticism toward Islam remained secondary comparing to Christian orthodoxy. Locke embarked upon proving the reasonableness of Christianity at the cost of being accused of “heretic” or even “Mahometan’. Locke introduced “tolerance” as a basic principle promoting equal treatment to all religions including Islam. Hume, making no difference between monotheist religions, approached religious matters in a skeptical and even sometimes pejorative way. Islam received from Hume some sarcastic wit and ironical reference. Hume was in favor of polytheist-pagan religions in terms of courage, reason and tolerance. Paine constantly displayed a deep refusal of religions. Imposing Deism against all religions, he gives some sample from Islamic beliefs and practices when trying to show absurdity of existing religions. Despite their different approaches representing Tolerant, Skeptical and Deist viewpoints, it should be noted that they all agree on the conceivability of God by reasoning and experience

Anahtar Kelimeler

Islam, British Enlightenment, Locke, Paine, Hume

Kaynakça

• Almas, L. M. (1999). Early Modern English Understanding of Islam through the 1649 Alcoran of Mahomet. http://lib.dr.iastate.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1167&context=rtd (01.12.2014).
• Andre, S. (1993). Was Hume An Atheist? Hume Studies, Volume XIX, Number 1 (April, 1993), 166.
• Bald, M. (2006). Banned Books: Literature Suppressed on Religious Grounds. USA: Facts on File.
• Champion, J. A. I. (1992).The Pillars of Priestcraft Shaken: The Church of England and its Ene- mies 1660-1730. UK: Cambridge UP.
• Covel, J. (2011). Bir Papazın Osmanlı Günlüğü (Çev. N. Özmelek). İstanbul: Dergâh.
• Çelebi, E. (2011). Kuşkucu Ve Agnostik Tutum Bakımından David Hume’un Din Eleştirisine
• Eleştirel Bir Bakış. Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, 2011 Bahar, sayı: 11, 25-40.
• Duman, F. (2006). Akılcılık Bağlamında İki Aydınlanma Geleneği. AÜ SBF Dergisi, Cilt: 61, Sayı: 1, 117-151.
• Falk, R. (1938). Thomas Paine: Deist or Quaker. Pennsylvania Magazine of History and Biog- raphy. Vol.62, issue 1, January, 1938, 52-63.
• Feingold, M. (2013). “The Turkish Alcoran’: New Light on the 1649 English Translation of the Koran.Huntington Library Quarterly. Vol. 75, No. 4, 475-501.
• Forster, G. (2005).John Locke’s Politics of Moral Consensus.UK: Cambridge UP.
• Garcia, H. (2012). Islam and the English Enlightenment 1670-1840. USA: JHU Press.
• Holt, P.M. (1991). Edward Pococke (1604-91): the First Laudian Professor of Arabic at Oxford. http://oxoniensia.org/volumes/1991/holt.pdf (01.12.2014).
• Hume, D. (1995). Din Üstüne (Çev. M. Tunçay). Ankara: İmge.
• Hume, D. (1986). İnsan Zihni Üzerine Bir Araştırma (Çev. S. Evrim). Ankara: MEB.
• Hume, D. (2014a). Four Essays: Tragedy, The Standard of Taste, Suicide, The Immortality of the Soul (Ed. J. Bennett). http://www.earlymoderntexts.com/pdfs/hume1757essay2.pdf (01.12.2014).
• Locke, J. (2000). İnsanın Anlama Yetisi Üzerine Bir Deneme (Çev. M. D. Topçu). Ankara: Öteki.
• Locke, J. (2004). Hükümet Üzerine İkinci Deneme (Çev. F. Bakırcı). Ankara: Babil.
• Locke, J. (2010). A Letter about Toleration (Ed. J. Bennett). http://www.earlymoderntexts. com/pdfs/locke1689b.pdf, (01.12.2014).
• Locke, J. (2013). Hoşgörü Üzerine Bir Mektup (Çev. M. Yürüşen). Ankara: Liberte.
• Locke, J. (2014). The Reasonableness of Christianity as Delivered in the Scriptures. http:// www.thefederalistpapers.org/wp-content/uploads/2013/01/The-Reasonableness-of
• Christianity-by-John-Locke.pdf, (01.12.2014) [Özgün eser 1695 tarihlidir].
• Loconte, J. (2014). God, Locke, and Liberty: The Struggle for Religious Freedom in the West. UK: Lexington.
• MacLachlan, C. (1986). Hume and the Standard of Taste. Hume Studies, Volume XII, Number (April, 1986) 18 – 38.
• Matar, N. (1999). İslam in Britain (1558-1685). UK: Cambridge UP.
• Matar, N. (2014). The Qur’an in English Writings 1543-1697. İçinde: Thomas D. ve Ches- worth J. (Ed.) Christian-Muslim Relations. A Bibliographical History, Vol. 6: Western Europe (1500-1600). pp.11-24. Leiden: Brill.
• Meggitt, J. (2013). Early Quakers and Islam: Slavery, Apocalyptic and Christian-Muslim En- counters in the Seventeenth Century. http://www.justinmeggitt.info/s/Meggitt-Early
• Quakers-and-Islam-Open-Access.pdf(01.12.2014).
• Paine, T. (1964). İnsan Hakları (Çev. M. O. Dostel). 2. Baskı, Ankara: MEB.
• Paine, T. (2014a). Akıl Çağı (Çev. A. İ. Dalgıç). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
• Paine, T. (2014b). The Age of Reason. http://www.deism.com/images/theageofreason1794. pdf, (01.12.2014).
• Paine, T. (2014c). Common Sense. http://pinkmonkey.com/dl/library1/sense.pdf (01.12.2014).
• Parker, K. (Ed.) (1999). Early Modern Tales of Orient: A Critical Anthology. USA: Routledge.
• Ricci, G. (2005). Türk Saplantısı: Yeniçağ Avrupa’sında Korku, Nefret ve Sevgi (Çev. K. Atakay). İstanbul: Kitap.
• Russell, G. A. (Ed.) (1994). The Arabick Interest of the Natural Philosophers in Seventeenth
• Century England. Leiden: Brill. Snobelen, S. D. (2005). Isaac Newton, Socinianism and “The One Supreme God’. İçinde: Mus- low M. ve Rohls J. Socinianism and Arminianism:Antitrinitarians, Calvinists, And Cultural
• Exchange in Seventeenth- Century Europe. pp.241-298. Leiden: Brill. Spellberg, D. (2013). Thomas Jefferson’s Qur’an: Islam and the Founders. USA: Vintage.
• Stubbe, H. (2014). An Account of the Rise and Progress of Mahometanism with the Life of
• Mahomet. UK: Forgetten Books [Özgün basım 1911 tarihlidir].
• Trivedi, H. (1993). Colonial Transactions: English Literature and India. UK: Manchester UP.
• Turner, B. (2013). Accounting for the Orient. İçinde: D. MacEoin ve A. Al-Shahi (Ed.), İslam in the Modern World, USA: Routledge, 9-26.
• Twells, Z. vd. (1816), The Lives of Dr. Edward Pococke: The Celebrated Orientalist, Vol. l. Lon- don: Printed for F.C. and J. Rivington by R. and R. Gilbert, Retrieved 13 May 2013.
• White, D.E. (2007). Early Romanticism and Religious Dissent. UK: Cambridge UP.
• Yoder,T. S.(2008). Hume on God: Irony, Deism and Genuine Theism. UK: Continuum. liberal düşünceDergisi’ne Yazı Gönderme Şartları
• Aynı konu hakkında birden fazla kaynak gösterilecekse, kaynaklar arasına “noktalı virgül (;)” konulmalıdır Örnek: Larsson, 2003: 128; Norberg, 2003: 53.
• Bu tür dipnotlar ilgili cümlenin sonunda (ve parantez içinde) gösterilebileceği gibi ilgili sayfa altında da gösterilebilecektir. Bu sistem kullanılarak yazılan makalelerin sonuna mutlaka “Kaynaklar” başlığını taşıyan bir kaynakça konulacaktır. “Kaynaklar” bölümünde kullanılacak sis- tem, aşağıdaki “ii” maddesinde belirtildiği gibi olacaktır. ii) Kıta Avrupası Sistemi Esas Alınarak Kullanılmışsa — Yazarın adı soyadı, Kitap adı, Yayınevi, Şehir, Yıl, Sayfa numarası. Örnek: Atilla Yayla, Liberalizm, Liberte Yayınevi, Ankara, 2002, s.120.
• — Yazarın adı soyadı, Kitap adı, Mütercimin adı soyadı, Yayınevi, Şehir, Yıl, sayfa numarası. Örnek: Friedrich A. Hayek, Kölelik Yolu, Çev. Turhan Feyzioğlu ve Yıldıray Arsan, Liberte Yayınevi, Ankara, 1999, s. 55.
• — Yazarın adı soyadı, “Makale adı”, Dergi adı, Yayın dönemi, Yıl, sayfa numarası. Örnek: Mustafa Erdoğan, “Savaşa ve Barışa Dair”, Liberal Düşünce, Sayı: 29, Kış 2003, s. 7-13.
• — Yazarın adı soyadı, “Makale adı”, (Der. veya Ed.) Yazar(lar)ın adı, Kitap adı, Yayınevi, Şehir, Yıl, sayfa numarası.” Örnek: Atilla Yayla, “Liberalizm ve Demokrasi”, Der. Atilla Yayla, Sosyal ve Siyasal Teori, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1993, s. 59-66
• Arka arkaya aynı kaynak dipnotta belirtilecekse “ibid, idem, a.g.e., a.g.m.” kısaltmaları –ve eğer gerekliyse sayfa numaraları– kullanılmalıdır. Son- raki sayfalarda ve başka kaynaklardan sonra aynı dipnotun kullanılması gerektiğinde yazarın adı soyadı ve çalışmasının tarihi verilip “ibid, idem, a.g.e., a.g.m.” kısaltmaları kullanılmalıdır. Dipnotu Kıta Avrupası Sistemine göre hazırlanmış makalelerde metnin sonuna ayrıca kaynakça eklenmesine gerek yoktur. Yazarların, metinlerinin tashihine azami ölçüde dikkat etmeleri beklen- mektedir.