Deylemli Kumandan Esfâr b. Şîreveyh ve Faaliyetleri

Yıl 2024, , 49 - 56, 12.06.2024

Cihan Gençtürk

https://doi.org/10.55590/literatureandhumanities.1435014

Öz

İran’ın kadim halklarından olan Deylemliler’e mensup olan Esfâr b. Şîreveyh, Deylemli başka bir kumandan olan Mâkân b. Kâkî’nin emrinde Taberistân Zeydîleri’ne hizmet etmiştir. Esfâr b. Şîreveyh, Mâkân b. Kâkî’nin hizmetinde bulunduğu sırada Taberîstân Zeydîleri’nde yaşanan iktidar mücadelesine müdahil olmuş ve bu durum onun güçlenmesine olanak sağlamıştır. Fakat Esfâr b. Şîreveyh’in elde ettiği güç onun itaatten çıkmasına ve başına buyruk hareket etmesine neden olmuştur. Bundan dolayı Esfâr b. Şîreveyh, Mâkân b. Kâkî tarafından ordudan atılmıştır. Bunun üzerine Esfâr b. Şîreveyh; Taberistân’dan uzaklaşarak Horâsân’a gidip, Mâkân b. Kâkî ile Taberîstân Zeydîleri’nin düşmanı olan Sâmânîler’e sığınmıştı. Esfâr b. Şîreveyh daha sonra Sâmânîler’in desteğini alarak Mâkân b. Kâkî ve Taberîstân Zeydîleri’nin hükümdarı olan Hasan b. Kâsım ed-Dâî’ye karşı harekete geçerek onları Taberistân bölgesinin önemli şehirlerinden olan Cürcân’dan uzaklaştırmıştır. Esfâr b. Şîreveyh’in ordu kumandanı olan Merdâvîc b. Ziyâr, Hasan b. Kâsım ed-Dâî’yi öldürerek bu başarıda önemli bir rol üstlenmiştir. Esfâr b. Şîreveyh daha sonra Cibâl bölgesine yönelerek başta Rey olmak üzere Kazvîn, Hemedân ve Kum gibi önemli şehirleri kendi hâkimiyeti altına alarak hutbeyi Sâmânîler adına okutmuştur. Fakat tüm bu başarılarına rağmen özellikle Müslüman halka kötü davranması onun sonunu getirmiştir. Zira Esfâr b. Şîreveyh’in bu davranışlarından hoşnut olmayan Merdâvîc b. Ziyâr, orduda bulunan diğer kumandanları kendi saflarına çekerek, Esfâr b. Şîreveyh’e isyan etmiştir. Merdâvîc b. Ziyâr bu isyanın sonucunda 316 (928-929) yılında Esfâr b. Şîreveyh’i öldürerek, Cürcân’a hâkim olmuştur. Böylece Esfâr b. Şîreveyh’in iktidarı kurumsal bir hâl alamadan sona ermiştir. Bu çalışmada Deylemli kumandan Esfâr b. Şîreveyh’in tarih sahnesine çıkması ve Taberistân ile Cibâl bölgesinde yürüttüğü faaliyetler ve sonrasında öldürülmesi ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Cürcân, Esfâr b. Şîreveyh, Mâkân b. Kâkî, Merdâvîc b. Ziyâr, Rey, Taberistân Zeydîs

The Commander Esfâr b. Şîreveyh from Deylem and His Activities

Öz

Esfâr b. Şîreveyh was serving the Zeydîs of Taberistân under the command of the Deylemite commander Mâkân b. Kâkî. When Esfâr was expelled from the army by Mâkân b. Kâkî for his bad behaviour, he was forced to seek refuge with Mâkân b. Kâkî and the Sâmânîds, who were enemies of the Zeydîs of Taberistân. Esfâr then, with the support of the Sâmânîds, took action against Mâkân b. Kâkî and al-Hasan b. Kâsım el-Dâî, the ruler of the Zeydîs of Taberistân, and drove them away from Cürcân, one of the important cities of Taberistân. Merdâvîc b. Ziyâr, Esfâr’s army commander, played an important role in this success by killing Hasan b. Kâsım al-Dâî. Esfâr b. Şîreveyh then headed to the Jibâl region and took important cities such as Rey, Kazvîn, Hemedân and Kom under his rule and had the khutbah read in the name of the Sâmânîds. However, despite all these successes, his mistreatment of the people brought his end. Merdâvîc, who was dissatisfied with these behaviours of Esfâr, rebelled against Esfâr by attracting other commanders in the army to his side. Merdâvîc killed Esfâr as a result of this rebellion and became the ruler of Cürcân. Thus, Esfâr’s rule came to an end before it became institutionalised. In this study, the emergence of the Deylemite commander Esfâr b. Şîreveyh on the stage of history and his activities in Taberistân and Jibâl region are discussed.

Anahtar Kelimeler

Cürcân, Esfâr b. Şîreveyh, Mâkân b. Kâkî, Merdâvîc b. Ziyâr, Rey, Taberistân Zeydîs

Kaynakça

• Âştîyanî, A. İ.-Pîrnîya, H. (1385 hş.). Târîh-i Kâmil-i İran (ez Guzeşte tâ be İmrûz) C. II, be ihtimâm-i Saîd Kâanî, İntişârât-i Gülistân- i Şâirân.
• Âzer, P. T. (1392 hş.). Deylemîyân der gostere-yi târîh-i İran (Hukûmethâ-yi mehellî, Âl-i Ziyâr, Âl-i Bûveyh). İntişârât-i Sâzmân- i Mutâla’a ve Tedvîn-i Kitâb-i Ulûm İnsânî-i Danişgâhhâ.
• el-İsfahânî. (ts.). Târîhu Sinî Mülûki’l-arz ve’l Enbiyâ. Dârü’l-Mektebetü’l-Hayât.
• el-Mesudî. (2005). Mürûcü’z-Zeheb ve Me’âdinü’l-Cevher, C. IV, Kemâl Hasan Mer’î) (Tahkîh). el-Mektebetü’l Asrîyye. en-Nüveyrî, (2004). Nihâyetü’l-ereb fî Fünûni’l-edeb, C. XXVI, Müfîd Kumeyha (Neşr.). Dârü’l-Kütübi’l-İlmîyye.
• es-Sâbî. (1987). Kitâbu’l-Münteza Mine’l Cüzi’l-evvel Mine’l Kitâbu’l-Ma’rûf bi’t-Tâcî fî Ahbâri’d Devleti’d Deylemiyye, (Ahbâru E’immeti’z-Zeydiyye fî Taberistân ve Deylemân ve Cîlân içinde), Wilferd Madelung (Neşr.)
• et-Tenûhî. (1995). Nişvâru’l-Muhâdara ve Ahbâru’l-Müzâkere, C. I, Abbûd es-Sâlecî (Neşr.). Dâr Sâdır.
• Gençtürk, C. (2021). İran Büveyhîleri (322-448/934-1056) (Siyaset, İdarî Teşkilât ve Sosyo-Kültürel Hayat). Fenomen Yayınları.
• Güner, A. (2006). “Müsâfirîler”. DİA, C. XXXII, s. 18. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Hasan b. Muhammed b. Hasan Kumî. (1385 hş.). Târîh-i Kum, Hasan b. Ali b. Hasan b. Abdulmelik Kumî (Trc.), Seyyid Celâleddîn Tahrânî (Tahkîk). İntişârât-i Tûs.
• Huart, M. C. (1922). “Les Ziyârides”, Des Mémoires de L’académie Des Inscriptions et Belles-Lettres. İmprimerie Nationale, (42), 357-436.
• İbn Haldûn. (2001). Târîhu İbn Haldûn, 2001, C. IV, Halil Şehhâde-Süheyl Zekkâr (Neşr.). Dârü’l-Fikr.
• İbn İsfendiyâr. (1396 hş.). Târîh-i Taberistân, C. I, Abbâs İkbâl Âştîyânî (Neşr.). İntişârât-i Esâtîr.
• İbn Miskeveyh. (2016). Tecâribü’l-ümem, Kıvameddin Burslan (Trc.), Mehmet Şeker-Rıza Savaş-Süleyman Genç-Ali Ertuğrul (Haz.). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İbnü’l-Esîr. (2016). el-Kâmil fî’t-târîh, C. VIII, Ahmet Ağırakça-Abdülkerim Özaydın (Haz.). Ocak Yayıncılık.
• İbnü’l-Verdî. (1996). Târîhu İbnü’l-Verdî (Tetimmetü’l-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer), C. I, Dârü’l-Kütübi’l-İlmîyye.
• Kâzımbeygî, M. A. (1377 hş.). “Esfâr b. Şîreveyh”, DMBİ, C. VIII, s. 314-315.
• Mar’aşî. (1345 hş.). Târîh-i Taberistân ve Rûyân ve Mâzenderân, Muhammed Cevâd Meşkûr (Muk.), Muhammed Hüseyn Teshîbî (Kuşeş). İntişârât-i Müessese-yi Matbûât-i Şark.
• Minorsky, V. (1932). “La Domination des Dailamites”, Publications de la Société des Études İranniennes et de L’art Persan, (3), 1-21.
• Müneccimbaşı Ahmed Dede. (1285/1868-1869). Sahâifü’l-Ahbâr fî Veḳâyi’i’l-A’sâr, C. II, Nedim Efendi (Trc.). Matbaa-i Âmire.
• Nizâmü’l-Mülk. (1347 hş.). Sîyerü’l-Mülûk (Siyâset-Nâme), Hubert Darke (Neşr.). Bungâh-i Tercüme ve Neşr-i Kitap.
• Özaydın, A. (1995). “Esfâr b. Şîreveyh”, DİA, C. XI, s. 373-374, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Usta, A. (2013). Türklerin İslamlaşma Serüveni Sâmânîler. Yeditepe Yayınları.
• Yaşaroğlu, H. (2012). Taberistan Zeydîleri. Gümüşhane Üniversitesi Yayınları.
• Yavuz, Y. Ş. (1994). “Ebû Hâtim er-Râzî, Ahmed b. Hamdân”, DİA, C. X, s. 148-149, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.