el-MUTARRİZİ HAYATI VE ESERLERİ

Yıl 1990, Sayı: 18, 73 - 87, 03.03.2024

Sadi Çögenli

Öz

Batı Türkistan'ın ortasındaki Hartan mıntıkasının ictimaî
durumunu anlamak için haritaya bir göz
atmak kafidir. Kırgız bozkırları ile
Kızılkum çölünü sagında, Üstyurt düzlüğü ile Karakum çöllerini
solunda bırakmak suretiyle ve gittikçe açılarak Aral'a doğru
akan Ceyhun nehri, göz alabildiğine yayılmış olan kum
deryaları ortasında bir hayat kaynağı olmuştur.
Bu nehrin yüzlerce kola ayrıldığı yer olan Hartan arazisi,
özellikle sözkonusu dönemde müstesna yerlerden biridir.
Amuderya'dan sulanan arazi, ziraata elverişli hububat, bağcılık
ve pamuk bakımından çok verimlidir. Harizm'in doğu ve batısı
koyun yetiştirmeğe müsait olduğu için yün ve yünlü mamulat
da boldur.
Nehrin delta kısmı ise çeşitli balıklarla doludur. Başlıca
ihraç maddeleri olarak pamuk yağı, peynir, balık, halı, kumaş,
süslü elbiseler ve Bağdat'a kadar anbalajlar içinde gönderilen
meşhur kavunlar zikredilebilir^
Harizm'in bu yönü kadar ehemmiyetli diğer bir özelliği de
ticaret sahasındaki rolüdür. Çin, Iran, Hindistan gibi Asya
ülkeleri ile Sibirya düzlükleri ve İskandinav memleketlerinin tam
ortasında ve bu ülkelerin birbirleriyle ilişkilerini kolay bir şekilde
sağlayan büyük yolların kavşak noktasında bulunan Hartan,
saydığımız ülkelerden gelen kalabalık bir kervan gruplarının
birleştikleri işlek bir ticaret merkezi idi1^.
Bakınız: Horezmce Tercümeli Mukaddimat al-Adab, 35; Aynca Harizm
kavunlan hakkında geniş bilgi için bakınız: Rıhlatu İbni Batuta , Mısır,
1346/1928. I, 235.
Horezmce Tercümeli Mugaddimat al-Adab, 32.
Harezmşahlar Devleti Tarihi, 32.
Toprağı mûnbit, coğrafi durumu müsait, hareketli
ticarete malik, ahalisi müreffeh olan Harizm'in askeri bakımdan
müdafaası da kolaydı. Ceyhun nehri bir taraftan öteye geçişi
engellediği gibi büyük kanallar ve su yollan da irili ufaklı
yüzlerce kasabayı yabancı istilalardan koruyan tabiî barikat
görevi yapıyorlardı. Bu yüzden Harizm'i idare edenler kısa
zamanda istiklale kavuşmuşlar, babadan oğula intikal eden
hanedanlar kurmakta gecikmemişlerdir1^.

Anahtar Kelimeler

el-MUTARRİZİ, harizm, harizmşah

Kaynakça

• Referans 1