Türkmen Alfabesinin Evreleri

Yıl 2024, Sayı: 73, 8 - 17, 15.12.2024

Sinan Dinç , Tahir Aşirov

https://doi.org/10.55590/literatureandhumanities.1443642

Öz

Dil, insanoğlunun bilgi ve tecrübesini aktarmakta kullandığı seslerle örülü iletişim aracıdır. Verileri doğrudan sesli olarak aktaramadığı durumlarda ise insanoğlunun en önemli buluşlarından biri olan yazı devreye girer. Yazının bu önemli işlevini gören tüm toplumlar gibi Türkmenler de çok eski devirlerden beri yazıyı kullanmaktadır. Türkmenlerin kullandıkları alfabeler hakkında kısaca bilgi vermek gerekirse “Orhun yazıtları” dönemi dışında temel olarak tarih sırasına göre dört dönemden bahsedilebilir: “Arap alfabesi”, “Latin alfabesi”, “Kiril alfabesi”, “Bağımsızlık dönemi Latin Alfabesi”. Görüldüğü üzere şartlara ve zamana göre dilin aktarımında kullanılan bir araç olan alfabe değişebilmektedir. Alfabenin sadece bir araç olduğu, amaç olmadığı unutulmamalıdır. Günümüzde “teknolojinin alfabesi” Latin alfabesidir. Bilgisayar yazılımcısı penceresinden incelendiğinde Türkiye’de kullanılan Latin alfabesinde de sorunlar vardır. Özellikle büyük “İ”, küçük “ı”, “ğ”, “ç”, “ş” gibi işaretler sorun teşkil edebilmektedir. Bu yüzden tüm cumhuriyetlerde dilciler ile birlikte bilgisayar teknolojisi uzmanlarının ortaklaşa çalışmasının sonucu ortaya bir alfabe konulmalı ve bu alfabe Türkiye de dâhil tüm Türk cumhuriyetlerinde kullanılmalıdır.

Anahtar Kelimeler

Türkmen alfabesi, Türkmen Türkçesi, Türk lehçeleri, imlâ

Phases of The Turkmen Alphabet

Öz

Language is a communication tool made of sounds that human beings use to convey their knowledge and experience. In cases where it is not possible to directly transfer data verbally, writing, one of the most important inventions of humankind, comes into play. Like all societies that benefit from this important function of writing, Turkmens have been using writing since ancient times. To give brief information about the alphabets used by the Turkmens, apart from the period of “Orkhon inscriptions”, basically four periods can be mentioned in chronological order: “Arabic alphabet”, “Latin alphabet”, “Cyrillic alphabet”, “Latin alphabet of the period of independence”. It is clearly seen that the alphabet, which is a tool used in the transfer of language, can change according to conditions and time. It should be remembered that the alphabet is only a tool not an aim. Today, the "alphabet of technology" is the Latin alphabet. When examined from the computer software developer's perspective, there are also problems with the Latin alphabet used in Türkiye. In Particular, letters such as the uppercase “İ”, the letters “ı”, “ğ”, “ç”, “ş” may pose a problem. Therefore, an alphabet should be put forward as a result of the joint work of linguists and computer technology experts in all republics, and this alphabet should be used in all republics, including Türkiye.

Anahtar Kelimeler

Turkmen Alphabet, Turkmen Turkish, Turkish Dialect, spelling

Kaynakça

• Aşirov, T., & Acar, S. (2021). Sovyet Türkmenistanı’nın Latin Alfabesine Geçiş Sürecinde “Gızıl Yol” Dergisi. Folklor Akademi Dergisi, 4(3), 429-438.
• Aşirov, T., & Orazsahedov, A. (2020). M. Geldiyev, Dayhaan Eliipbiisi, Türkmen Dövlet Neşriyaatı, Aşqabaat – 1928. 115 s.”. Oğuz Türkçesi Araştırmaları Dergisi, 2(1), 74-76.
• Pervıy Vsesoyuznıy Tyurkologiçeskiy syezd (26 Fevralya - 5 Marta 1926). (1926). ASSR.
• Türkmenistan 1-nci Lingvistik Grultayınıŋ Rezolyutsiyaları: Dövlet Mämmedov, Prof. A. P. Potseloyevskiy ve M.F. Bogdanova Yoldaşlarıŋ Dokladları. (1937). Aşkabat: Türkmendövletneşir. 1926 yılında “Türkmenistan” gazetesinde “H”. (1926). Latinçi Yoldaşa Cogap. Türkmenistan Gazetesi.
• Sarıyev, A., & Kulıyev, G. (1926). Latınlaşdırmak Meselesinde Studentleriň Pikri (Hovlukmak Gerek). Türkmenistan Gazetesi.
• İbrahimov. (1926). Türkmen Dilini Tarakgı Etdirmek. Türkmenistan Gazetesi.
• Aşirov, T. (2018). Düşünür Muhammed Geldiyev (1889-1931)’in Türkmen Dili Mücadelesi. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi, 2(2), 93-101.
• Aşirov, T. (2019). Sovyet Türkmenistanı’nda Türkmen Dili Tarihi Üzerine Araştırmalar: K. Böriyev Örneği. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi, 2(2), 93-101.
• Aşirov, T. (2020). Belyayev, İ. A. (1915). Grammatika Turkmenskogo Yazıka. Ashabad: Tipografiya İ.İ.Aleksandrova. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, 6(1), 114-121.
• Aşirov, T. (2020). Türkmen Basın ve Düşünce Tarihinde Türkmen İli Dergisi (1922-1924). Fenomen Yayıncılık.
• Aşirov, T. (2021). Şimkeviç, P. (1899). Praktiçeskoye Rukovodstvo Dlya Oznakomleniya S Nareçiyem Turkmen Zakaspiyskoy Oblasti. Aşhabat: Tipografiya K. M. Fedorova. 168 S. Milli Kültür Araştırmaları Dergisi, 5(2), 133-139.
• Aşirov, T. (2021). Türkmenistan’da Usûl-i Cedîd Okullarının İnşasında Alişbek Aliyev’in Yeri ve Önemi. Asya Araştırmaları Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 5, 37-44.
• Aşirov, T. (2022). Latyn Esasynda Kabul Edilen Türkmen Elipbisi (Latin Esasında Kabul edilen Türkmen Alfabesi) Yazım Kuralları 1927. Türkmen Bilgesi Yusuf Azmun’a Armağan. (E. Uçar, Y.E. Tansü, edt.). (ss. 141-146). İksad Yayınevi.
• Aşirov, T. (2022). Rusya İmparatorluğu Döneminde Türkmen Dilinin Öğretimi Bağlamında S. Agabekov’un “Uçebnik Tyurkmenskogo Nareçiya” Adlı Eseri. Edebiyat Dilbilim Eğitim ve Bilimsel Araştırmalar Dergisi, 1, 25-48.
• Aşirov, T., & Muhammedov, G. (2018). Türkmenlerde Ceditçilik ve M. Atabayoğlu, Doğumunun 200. Yılında Şehabettin Mercâni: İslâm Tefekküründe Tecdit ve İhyâ. Uluslararası Sempozyum. 17-18 Aralık 2018. İstanbul.
• Azımov, P., Amansarıyev, C., Sarıyev, G., Sopıyev, G., Hıdırov, M. N., & Ibrayımov, A. (1960). Häzirki Zaman Türkmеn Dili. Aşkabat.
• Bektöre, Ş. (1930). İmla Meseleleri. Türkmenistan Gazetesi.
• Böriyev, K. (1930). Türkmenistan Ilmı Kanpıransıyasına Degişli. Türkmenistan Gazetesi.
• Böriyev, K. (1930). Türkmenistanıň Birinci Ilmı Kanpıransıyası. Türkmenistan Gazetesi.
• Geldiyev, M., & Alparov, G. (1929). Türkmen Dilinin Grammatikası: Sarf, Nahuv (Latin Alfabesinde). Aşkabat.
• Geldiyev, M. (1930). Türkmen Dilinde Uzın Çekimli Ses hem Onıň Roolı (Käri). Türkmenistan Gazetesi.
• Kurbanov, A.A., & Kuzmin, O. D. (1962). A. P. Potseluyevskiy i H. M. Bayliyev. Aşkabat: Turkmenskoye Gosudarstvennoye Uçebno-Pedagogiçeskoye İzdatelstvo.
• Muhıyev, H., & Kürenov, S. (1988). Türkmen Dilçileri. Magarıf. Potseluyevskiy, A. (2021). Türkmen Dilinin Gelişimi. (T. Aşirov, çev.). Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, 5(1), 176-179.
• Söyegov, M. (1995), Täze Türkmen Elipbiyi: Bir Yılıň Cemleri. Dil Dergisi, 27, 93-95.
• Söyegov, M. (2012). Kak Bıl Vosstanovlen Latinizirovannıy Alfavit Turkmenskogo Yazıka Vzamen Kirillitsı (İz liçnogo opıta v svyazi s 20-Letiyem yego prinyatiya). Türkoloji Dergisi, 62, 11-17.
• Söyegov, M. (2013). Novıy Turkmenskiy Alfavit: Nekotorıye Voprosı Yego Razrabotki i Prinyatiya (iz liçnogo opıta). Akademik bakış dergisi. Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, 35, 1-7.
• Sopıyev, G. (1934). ““Q”, “Ƣ” Harplarınıň Yerine “K”, “G” Harpları”. Türkmenistan Gazetesi.
• Türkmen Edebî Dilinin Yazımı Üzerine TSSC II. Dilbilim Kurultayı’nın Kararları. (Tahir Aşirov, Sinan Dinç, Akt.). Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi, 6(1), 297-307.
• Türkmenistan 1-nci Lingvistik Grultayınıŋ Rezolyutsiyaları: Dövlet Mämmedov, Prof. A. P. Potseloyevskiy ve M.F. Bogdanova Yoldaşlarıŋ Dokladları. (1937). Türkmendövletneşir.
• User, H.Ş. (2015). Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemleri. Bilge Kültür Sanat Yayınları.