Making Sexuality Visible or Invisible: Aristophanes’s Lysistrata in Regards to Translation

Yıl 2024, Cilt: 4 Sayı: 2, 131 - 160, 30.12.2024

Fatma Öznur Uslu , Faruk Yücel

Öz

Aristophanes’s Lysistrata one of his most renowned comedies, has been translated into numerous languages and staged in various adaptation forms. The first translation of the play in Turkey, which is famous for containing expressions and terms related to sexuality, was made by Azra Erhat and Sabahattin Eyüboğlu in 1966; the latest translation was made by Emre Poyraz in 2021. This study aims to examine the expressions and terms reflecting sexuality in these two translations and analyze their function and impact within the target system. The reason for selecting these two translations is to discuss how the half-century gap between them influenced the translation language and the role of the historical context in which these translations were made. By doing so, the study will explore how translation decisions have changed over time, thereby questioning the translation approach of each period. Additionally, the study will investigate the reasons for addressing sexuality in literary texts and how this theme is reflected in translations from two different periods, taking into account the translation approach of the time when it was first translated into Turkish. The study will attempt to demonstrate how this understanding influenced or shaped the translators' decisions through the translations made. In this context, it will be shown what changes and differences the expressions related to sexuality have led to in the stage directions. These differences will be based not merely on a traditional linguistic analysis but also on the ideological approach and aesthetic understanding of the periods in which the translations were made. While doing this, the translations will be interpreted with a historical and descriptive translation approach, emphasizing extra textual factors and the function and meaning of the source text.

Anahtar Kelimeler

Aristophanes, Lysistrata, Kadınlar Savaşı, comedy, sexuality, translation

Cinselliği Görünür ya da Görünmez Kılmak: Çeviri Açısından Aristophanes’in Lysistrata’sı

Öz

Aristophanes’in bilinen en önemli komedyalarından Lysistrata (Kadınlar Savaşı), pek çok dile çevrilmiş ve farklı uyarlamalarıyla sahnelenmiş bir eserdir. Yoğun biçimde cinselliğe ilişkin ifade ve sözcükleri içermesiyle ünlü oyunun Türkiye’de ilk çevirisi 1966 yılında Azra Erhat ve Sabahattin Eyüboğlu; en son çevirisi ise 2021’de Emre Poyraz tarafından yapılmıştır. Bu çalışmanın amacı, söz konusu iki çevirideki cinselliği yansıtan ifadeler ve sözcükleri ele alarak, çevirilerin erek dizgedeki işlev ve etkilerini irdelemektir. Bu çevirilerin seçilmesinin nedeni, iki çeviri arasında bulunan yarım asırlık farkın çeviri diline nasıl yansıdığını ortaya koymak ve çevirilerin yapıldığı tarihi koşulların rolünü tartışmaktır. Böylelikle çeviri kararlarının zaman içinde nasıl değiştiği incelenecek ve her iki dönemin çeviri yaklaşımı sorgulanacaktır. Çalışmada ayrıca edebi metinlerde cinselliğin konu edinilmesinin nedenleri sorgulanırken bu konunun iki farklı dönemde yapılan çevirilere nasıl yansıdığı, ilk kez Türkçeye çevrildiği dönemin çeviri anlayışı da göz önünde bulundurularak ortaya konulacaktır. Bu anlayışın çevirmen kararlarını nasıl etkilediği ya da biçimlendirdiği, yapılan çeviriler üzerinde gösterilmeye çalışılacaktır. Bu bağlamda, cinselliğe ilişkin ifadelerin sahne direktiflerinde ne gibi değişikliklere ve farklılıklara yol açtığı da gösterilecektir. Bu farklılıklar, geleneksel bir anlayışla salt dilsel bir çözümlemeden çok, çevirilerin yapıldığı dönemlerin ideolojik yaklaşımı ve estetik anlayışı çevirmen kararlarına dayandırılacaktır. Bunu yaparken kaynak metnin işlevi ve anlamı, tarihsel ve betimleyici bir çeviri yaklaşımıyla metin dışı etmenler vurgulanarak çeviriler yorumlanacaktır.

Anahtar Kelimeler

çeviri, Aristophanes, Lysistrata, Kadınlar Savaşı, komedya, cinsellik

Kaynakça

• Aaltonen, S. (2010). Drama Translation. In Y. Gambier and L. van Doorslaer (Eds.), Handbook of Translation Studies (pp. 105-110). John Benjamin.
• Akyüz, Y. (2022). Ütopyadan Distopyaya Cinsellik Ediminin Rolü. Temaşa Felsefe Dergisi, 17, 17-33. https://doi.org/10.55256/temasa.990227.
• Albachten, Ö. B. (2019). Mavi Anadolu Sevdalısı Bir Çevirmen: Azra Erhat (1915-1982). Ş. T. Gürçağlar (Ed.), Kelimelerin Kıyısında: Türkiye’de Kadın Çevirmenler içinde (s. 86-124). İstanbul: İthaki.
• Albrecht, J. (1998). Literarische Übersetzung, Geschichte, Theorie, Kulturelle Wirkung (1 Aufl.). Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft.
• Alıcı, S. (2018). Ataerkil Sistemde Kadının Varoluşu “Şalvar Davası”. Turkish Studies, 13(5), 45-54. https://doi.org/10.7827/TurkishStudies.12597.
• And, M. (2014). Başlangıcından 1983’e Türk Tiyatro Tarihi (7. baskı). İstanbul: İletişim. Aristophanes, (2017). Eşekarıları, Kadınlar Savaşı ve Diğer Oyunlar (S. Eyüboğlu ve A. Erhat, Çev.) (7. baskı). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür.
• Aristophanes, (2021). Lysistrata (Çev. E. Poyraz, 1. baskı). İstanbul: Pinhan.
• Aristophanes, (2000). Lysistrata (Çev. A. Erhat, S. Eyuboğlu, 1. baskı). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür.
• Aristoteles, (2012). Poetika. Şiir Sanatı Üzerine (Çev. İ. Tunalı, 21. baskı). İstanbul: Remzi.
• Ayyıldız, N. E. (2018). An Aristotelian Approach to Aristophanes’ Lysitrata. International Journal of Social Inquiry. 11(2), 1-16.
• Beauvoir, S. de (1993). Kadın. İkinci Cins. Bağımsızlığa Doğru (Çev. B. Onaran, 8. baskı). İstanbul: Payel.
• Buttanri, M (2010). Cumhuriyet Devri Türk Tiyatrosunda Batı Etkisi. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 5(2), 50-91. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.1189.
• Çelebi, B. (2018). Antik Yunan Toplumunun Suskun Kadınları. M. Evsile, İ. Serberstoğlu, T. Öcan vd. (Ed.) Sosyal Bilimlerde Güncel Akademik Çalışmalar 3 (s. 117-154). Ankara: Gece Kitaplığı.
• Eagleton, T. (2015). Edebiyat Nasıl Okunur (Çev. E. Ersavcı), İstanbul: İletişim.
• Eagleton, T. (2019). Mizah (Çev. M. Pekdemir, 1. baskı). İstanbul: Ayrıntı.
• Eren, Ö. (2012). Aristophanes Dönemi Antik Yunan Toplumuna Bir Bakış. Mimesis Tiyatro/Çeviri ve Araştırma Dergisi, 19, 15-28.
• Erhat, A. (2008). Tercüme Bürosu ve Tercüme Dergisi Üstüne. M. Rıfat (Ed.), Çeviri Seçkisi I. Çeviriyi Düşünenler içinde (s. 44-47). İstanbul: Sel.
• Ertuş, A. (2020). Toplumcu Gerçekçi Türk Şiirinde Geleneksel Algıda Kadın. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 30(2), 43-60.
• Espava, E. (2013). Stage Translation. In Carmen Millán and Francesca Bartrina (Eds.), The Routledge of Translation Studies (pp. 317-331). London: Routledge Handbooks.
• Even-Zohar, I. (2008). Edebi Çoğuldizge İçinde Çeviri Yazının Durumu (Çev. S. Paker,). M. Rifat (Ed.),
• Çeviri(bilim) Nedir? Başkasının Bakışı içinde (s. 191-200). İstanbul: Sel.
• Eyüboğlu, S. (2008). Shakespeare’e Saygı. M. Rifat (Ed.), Çeviri Seçkisi I. Çeviriyi Düşünenler içinde (s. 153-154). İstanbul: Sel.
• Foucault, M. (2007). Cinselliğin Tarihi (Çev. H. U. Tanrıöver, 4. baskı). İstanbul: Ayrıntı.
• Humm, M. (2002). Feminist Edebiyat Eleştirisi. İstanbul: Say.
• Kerenyi, C. (2013). Dionysos / Yok Edilmez Yaşamın Arketip İmgesi (Çev. B. Çetiner, 1. baskı). İstanbul: Pinhan.
• Koller, W. (2004). Einführung in die Übersetzungswissenschaft (7. Aufl.). Heidelber u. Wiesbaden: Quelle u. Meyer.
• Kozmatani, M. (2006). Lysistrata on the Arabic Stage. PAJ: A Journal of Performance and Art, 28(2), 13-41.
• Lefevere, A. (1992). Translation, Rewriting, and the Manipulation of Literary Fame (1th ed.). New York: Routledge.
• Lefevere, A. (2014). Why Waste Our Time on Rewrites?: The Trouble with Interpretation and the Role of Rewriting in an Alternative Paradigm. In T. Hermans (Ed.), The Manipulation of Literature: Studies in Literary Translation (pp. 215-244). New York: Routledge.
• Morreall, J. (1997). Gülmeyi Ciddiye Almak. (Çev. K. Aysevener ve Ş. Soyer, 1. baskı). İstanbul: İris.
• Nutku, Ö. (1985). Dünya Tiyatro Tarihi I. Başlangıcından 19. Yüzyıla Kadar (1. baskı). İstanbul: Remzi.
• Platon (2010). Devlet (Çev. S. Eyüboğlu ve M. A. Cimcoz, 20. baskı). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür.
• Revermann, M. (2012). Komedi Sektörü: Lysistrata (Çev. M. Yılmaz,). Mimesis Tiyatro/Çeviri ve Araştırma Dergisi, 19, 71-91.
• Stroup, S. C. (2012). Kadının Tasviri: Aristophanes’in Lysistrata’sı ve Yunan Eşlerinin ‘Hetairalaştırılması’ (Çev. T. Olçum,). Mimesis Tiyatro/Çeviri ve Araştırma Dergisi, 19, 93-130.
• Şener, S. (2012). Dünden Bugüne Tiyatro Düşüncesi. (7. Baskı). Ankara: Dost.
• Şengül, M. B. (2016). Kadın Edebiyatı: Bir Varoluş Mücadelesi. The Journal of Academic Social Science Studies, 44(2), 203-211. http://dx.doi.org/10.9761/JASSS3396.
• Torun F., Torun S.D., Özaydın A.N. (2011). Erkeklerde Cinsel Mitlere İnanma Oranları ve Mitlere İnanmayı Etkileyen Faktörler. Düşünen Adam Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Dergisi, 24(1), 24-31. http://dx.doi.org/10.5350/DAJPN2011240103.
• Toury, G. (2008). Çeviri Normlarının Doğası ve Çevirideki Rolü (Çev. A. Eker). M. Ri¬fat (Ed.), Çeviri(bilim) Nedir? Başkasının Bakışı içinde (s. 233-252). İstanbul: Sel.
• Yıldırım, Ü. (2009). Antik Dönemde Kadın ve Süslenme [Yüksek lisans tezi]. Dokuz Eylül Üniversitesi.
• https://www.devtiyatro.gov.tr/DevletTiyatro/tr/Basdramaturgluk/9018 (Erişim tarihi: 11/01/2023)