GLASS LAMPS FROM LAODIKEIA

Yıl 2024, Sayı: 9, 107 - 133, 01.07.2024

Yasemin İnceelgil

https://doi.org/10.54577/lycus.1480571

Öz

Excavations which began in Laodikeia in 2003, one of the most important cities of Phrygia located 6 km northeast of Denizli province today, provided significant data on ancient glass art and craftsmanship. Alongside rare imported form groups from the Hellenistic Period, the density of finds from the Middle and Late Imperial Periods, and tangible data on Late Antique glass production, demonstrate the place and importance of the city's glass repertoire within the region.
Glass oil lamps found in Laodikeia rank among the most encountered groups in both public and civil areas due to their being the most effective lighting products of daily life. Additionally, the city's significance as one of the important centers of Christianity in Late Antiquity, hosting the Laodikeia Church mentioned in the Bible as one of the Seven Churches, and the symbolic meanings attributed to light with the new religion, have influenced the density of finds of glass oil lamps within the city. Polycandilia, lamp hangers, and wick holders found in the excavations also provide important data on the use of lamps. The results indicate that glass oil lamps were effectively used for lighting from the early 4th century AD until the abandonment of the city in the 7th century AD.

Anahtar Kelimeler

Laodikeia, Glass, Lamp

Laodikeia'da Bulunan Cam Kandiller

Öz

Günümüzde Denizli İli’nin 6 km kuzeydoğusunda yer alan ve Phrygia’nın en önemli kentlerinden biri olan Laodikeia’da 2003 yılında başlayan kazı çalışmaları ile antik dönem cam sanatı ve işçiliğine dair önemli veriler elde edilmiştir. Hellenistik Dönem’in az rastlanan ithal form grupları yanında, Orta ve Geç İmparatorluk Dönemleri içerisindeki buluntu yoğunluğu ile Geç Antik Çağ cam üretimine dair elde edilen somut veriler, kentin cam repertuvarının bölge içerisindeki yerini ve önemini kanıtlar niteliktedir.
Çalışmanın konusunu oluşturan Laodikeia’da bulunan cam kandiller, günlük yaşamın en etkin aydınlatma ürünleri olması dolayısıyla kamusal ve sivil alanlarda yürütülen çalışmalarda sıkça karşılaşılan grupların başında gelmektedir. Bunun yanında kentin Geç Antik Çağ’da Hıristiyanlığın önemli merkezlerinden biri olması, İncil’de adı geçen İlk Yedi Kilise’den biri olan Laodikeia Kilisesi’ne ev sahipliği yapması ve yeni din ile birlikte ışığın yüklendiği sembolik anlamlar, cam kandillerin kent içerisindeki buluntu yoğunluğunu etkilemiştir. Çalışmalarda bulunan polykandilion, kandil askıları ve fitil tutucuları da kandillerin kullanımına dair önemli veriler arasında yer almaktadır. Elde edilen sonuçlar, cam kandillerin MS 4. yüzyılın başından itibaren kentin terk edildiği MS 7. yüzyıla kadar aydınlatmada etkin olarak kullanıldığının göstergesi durumundadır.

Anahtar Kelimeler

Laodikeia, Cam, Kandil

Kaynakça

• Acara – Olcay 1998 M. Acara, Y. Olcay, “Bizans Döneminde Aydınlatma Düzeni ve Demre Aziz Nikolaos Kilisesi’nde Kullanılan Aydınlatma Gereçleri”, Adalya, II, 1998, 249-266.
• Akkuş-Koçak 2021 E. Akkuş Koçak, Metropolis Aşağı Hamam-Palaestra Cam Buluntuları, Hacı Bayram Veli Üni., Arkeoloji ABD, Doktora Tezi, Ankara, 2021.
• Antonaras 2010a A. C. Antonaras, “Early Christian and Byzantine Glass Vessels: Forms and Uses”, Byzanz-das Römerreich im Mittelalter, 1, 2010, 383-430.
• Antonaras 2010b A. C. Antonaras, “Glassware in Late Antique Thessalonike (Third to Seven Centuries C.E.)”, From Roman to Early Christian Thessalonike, Harvard Tec. St. 64, 2010, 299-332.
• Arveiller-Dulong – Nenna 2005 V. Arveiller Dulong, M. D. Nenna, Les Verres Antiques du Musée du Louvre, Paris, 2005.
• Atik 2014 Ş. Atik, “Marmaray Yenikapı-Metro Kazısı Cam Buluntuları”, Hayalden Gerçeğe Bir İstanbul Öyküsü Marmaray, (Ed. Ş. Baltaş-Ş. Altun), Kesişim Yayıncılık, 2014, 198-215.
• Auth 1976 S. H. Auth, Ancient Glass at the Newark Museum, New Jersey, 1976.
• Bailey 1994 D. Bailey, “Byzantium, Treasures of Byzantine Art and Culture from British Collections”, Byzantine Lamps (Ed. D. Buckton), London, 1994, 18.
• Bakırer 2001 Ö. Bakırer, “Tekfur Sarayı Cam Buluntuları”, V. Orta Çağ ve Türk Dönemi Kazı ve Araştırmaları Semp., 2001, 41-56.
• Baldoni – Berti 1998 D. Baldoni, F. Berti, “II vetro di Iasos (Caria) nel quadro delle produzioni nel Mediterraneao orientale”, A1HV, 2, Milano, 1998, 73-86.
• Barag 2003 D. Barag, “Ancient glass in the Israel Museum: The Eliahu Dobkin collection and other gifts”, Early Glass Vessels, Jerusalem, 2003, 21-64.
• Baybo 2003 S. Baybo, Patara Kazıları’ndan (1989-2001) Ele Geçen Cam Eserler, Akdeniz Üni., Sosyal Bilimler Enst., Arkeoloji ABD, Y. L. Tezi, Antalya, 2003.
• Baybo 2016 S. Baybo, Limyra Cam Buluntuları (1969-2012) ve Doğu Akdeniz Cam Ticareti, Selçuk Üni., Sosyal Bilimler Enst., Arkeoloji ABD, Sualtı Arkeoloji BD, Doktora Tezi, Konya, 2016.
• Bayram 2018 F. Bayram, “Laodikeia’da Hıristiyanlık ve Kiliseler”, Geç Antik Çağ’da Lykos Vadisi ve Çevresi, Laodikeia Çalışmaları Ek Yayın I (Ed. C Şişek, T. Kaçar), İstanbul, 2018, 117-138.
• Belke –Mersich 1990 K. Belke, N. Mersich, Tabula imperii Byzantini, 7. Phrygien und Pisidien (Osterreichische Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-Historische Klasse. Denkschriften 211), Vienna, 1990.
• Bilgiç 2005 H. Bilgiç, Arykanda’da Bulunan Geç Roma Dönemi Cam Kaplarından Örnekler, Anadolu Üni., Sosyal Bilimler Enst., Klasik Arkeoloji ABD, Y. L. Tezi, Eskişehir, 2005.
• Bouras 1982 L. Bouras, “Byzantine Lighting Devices.” Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 32/33, 1982, 479-490.
• Burdajewicz 2011 M. Burdajewicz, “Glass Finds in Archaeological Context A Case Study of Hippos (Sussita)”, Études et Travaux XXIV, 2011, 22-40.
• Canav-Özgümüş 2009 Ü. Canav-Özgümüş, “Late Roman/Early Byzantine Glass from the Marmaray Rescue Excavations at Sirkeci, İstanbul”, Late Antique/Early Byzantine Glass in the Eastern Mediterranean, (Ed. E. Laflı), İzmir, 2009, 17-24.
• Contardi 2009 S. Contardi, “Late Antique Glass From Iasos (Caria)”, Late Antique/Early Byzantine Glass in the Eastern Mediterranean, (Ed. E. Laflı), İzmir, 2009, 123-132.
• Coşkun-Hazinedar 2013 T. Coşkun Hazinedar, “Kadıkalesi’nde Cam Üretimi, Bizanslı Ustalar-Latin Patronlar”, Uluslararası Sevgi Gönül Bizans Araş. Semp., (Ed. Z. Mercangöz), 2013, 123-134.
• Crowfoot – Harden 1931 G. M. Crowfoot, D. B. Harden, “Early Byzantine and Later Glass Lamps”, Journal of Egyptian Archaeology, 17, 1931, 196-208.
• Czurda-Ruth 2007 B. Czurda Ruth, Hanghaus 1 in Ephesos Die Gläser, Wien, 2007.
• Çakmakçı 2019 Z. Çakmakçı, “Geç Roma-Erken Bizans Dönemi Cam Üretiminde Konik Kaplar ve Ödemiş Müzesi’nden Bir Örnek”, Seleucia, 9, 2019, 273-302.
• Çakmaklı 2014 Ö. D. Çakmaklı, “Roman and Byzantine Glass Workshops in Caria, An Assessment of New Finds and Evidence”, Anadolu/Anatolia, 40, 2014, 131-141.
• Çömezoğlu 2007 Ö. Çömezoğlu, Akdeniz Çevresi Orta Çağ Camcılığı Işığında Demre Aziz Nikolaos Kilisesi Cam Buluntuları, İstanbul Üni., Sosyal Bilimler Enst., Sanat Tarihi ABD., Doktora Tezi, İstanbul 2007.
• Davidson 1952 G. R. Davidson, Corinth The Minor Objects, The American School of Classical Studies at Athens, Vol. XII, 1952.
• Drauschke – Greiff 2010 J. Drauschke, S. Greiff, “Cheemical Aspects Of Byzantine Glass From Caricin Grad/Iustiniana Prima (Serbia)”, Glass in Byzantium, (Ed. J. Drauschke, D. Keller), Mainz, 2010, 25- 46.
• Dusenbery 1971 E. B. Dusenbery, “Ancient Glass in the Collections of Wheaton College”, JGS, Vol. 13, 1971, 9-33.
• Engle 1987 A. Engle, Light: Lamps and Windows in Atiquity, Phoenix Publications Jerusalem, 1987.
• Erten 2018 E. Erten, Silifke Müzesi Cam Kataloğu, (Ed. O. M. Özyıldırım-T. Akçay), Bilgin Yayınları, Ankara, 2018.
• Erten – Gençler-Güray 2012 E. Erten, Ç. Gençler Güray, “Glass Finds from Villa-A in Zeugma, Gaziantep–Turkey”, AIHV, 19, 2012, 304-313.
• Erten – Akkuş-Koçak 2017 E. Erten, E. Akkuş Koçak, “Olba Tiyatro Kazısı Cam Kadeh Buluntuları”, Seleucia, 7, 2017, 89-112.
• Erten – Akkuş-Koçak 2018 E. Erten, E. Akkuş Koçak, “Olba Kazıları Cam Kandil Buluntuları”, Seleucia, 8, 2018, 139-163.
• Eusebius Eusebius, Ecclesiastical History (Books 6-10) (Trans. by J. E. L. Oulton) Cambridge, 1932.
• Fleming 1997 S. J. Fleming, “Late Roman Glass at the University of Pennsylvania Museum: A Photo Essay”, Expedition Magazine, Vol. 39.2, 1997, 25-41.
• Fleming 1999 S. J. Fleming, Roman Glass Reflections on Cultural Change, Philadelphia, 1999.
• Foy 2000 D. Foy, “Un atelier de verrier à Beyrouth au début de la conquête Islamique”, Syria, 77, 2000, 239-290.
• Foy 2003 D. Foy, “Le Verre en Tunisie: L'Apport des fouilles récentes tuniso-françaises”, JGS, Vol. 45, 3003, 59-89.
• Foy 2011 D. Foy, “Les Porte-Mèche Des Lampes en verre de l’Antiquité Tardive, Provence historique”, Hommages à Jean Guyon, LXI, 2011, 207-239.
• Gençler 2009 Ç. Gençler, Elaiussa Sebaste Antik Yerleşimi Cam Buluntuları, Ankara Üni., Sosyal Bilimler Enst., Klasik Arkeoloji ABD, Doktora Tezi, 2009, Ankara.
• Gençler-Güray 2010a Ç. Gençler Güray, “Soli Pompeiopolis Antik Kenti (Mersin-Mezitli) Cam Buluntuları”, Camgeran, Uluslararası Cam Semp., 2010, Eskişehir, 141-146.
• Gençler-Güray 2010b Ç. Gençler Güray, “Kaunos’un Erken Bizans Dönemi Cam Buluntuları”, Anadolu/Anatolia 36, Ankara, 2012, 215-226.
• Gençler-Güray 2015 Ç. Gençler Güray, “Recent Glass Finds from Elaiussa Sebaste in Cilicia”, AIHV, 20, 2015, 230-234.
• Gençler-Güray– Bakırer 2017 Ç. Gençler Güray, Ö. Bakırer, “Tekfur Sarayı Kazılarında Ortaya Çıkarılan Cam Buluntular Üzerine Yapılan Son Çalışmalar”, Osmanlı Dünyasında Kültürel Karşılaşmalar ve Sanatsal Yansımaları, Prof. Dr. Filiz Yenişehirlioğlu’na Armağan, Hacettepe Üni. Yayınları, 2017, Ankara, 111-117.
• Gençler-Güray 2022 Ç. Gençler Güray, “Nysa’da Cam ve Cam Üretimi”, Çift Yakalı Kent Nysa, (Ed. H. Öztaner), İstanbul, 2022, 413-417.
• Gorin-Rosen – Jackson-Tal 2008 Y. Gorin Rosen, R. E. Jackson Tal, “Area B: The Glass Vessels ve Area F: The Glass Finds, Paneas”, Vol. 1, Israel Antiquities Authority, 2008, 81-89, 141-154.
• Gorin-Rosen – Winter 2010 Y. Gorin Rosen, T. Winter, “Selected Insights into Byzantine Glass in the Holy Land”, Glass in Byzantium, (Ed. J. Drauschke, D. Keller), Mainz, 2010, 165-181.
• Grose 2017 D. F. Grose, The Hellenistic, Roman and Medieval Glass from Cosa, Published fort he American Academy in Rome, (Ed. R. T. Scott) The University of Michigan Press Ann Arbor, Michigan, 2017.
• Gürler – Laflı 2010 B. Gürler, E. Laflı, “Middle and Late Roman Glass from the Agora of Smyrna from the excavation seasons 1997 and 2002-2003,” Glass in Byzantium, (Ed. J. Drauschke, D. Keller), Mainz, 2010, 121-146.
• Gürler – Çelik-Ersoy 2017 B. Gürler, G. Çelik Ersoy, “Smyrna Agora Roma Hamamı 2014 Yılı Orta Çağ ve Sonrası Cam Buluntuları”, Smyrna/İzmir Kazı ve Araştırmaları II, (Ed. B. Yolaçan, G. Şakar, A. Ersoy), İstanbul, 2017, 167-185.
• Hanar 2018 E. Hanar, Diyarbakır Müzesi’ndeki Cam Kaplar, Atatürk Üni., Sosyal Bilimler Enst., Arkeoloji ABD, Doktora Tezi, Erzurum, 2018.
• Harden 1936 D. B. Harden, Roman Glass From Karanis, Ann Arbor University Of Michigan Press, 1936.
• Hayes 1975 J. W. Hayes, Roman and Pre-Roman Glass in the Royal Ontario Museum, Toronto, 1975.
• Höpken– Çakmaklı 2015 C. Höpken, Ö. D. Çakmaklı, Narin Pırıltı, Gaziantep Medusa Cam Koleksiyonu, Verlag Dr. Rudolf Habelt GmbH, Bonn, 2015.
• Isings 1957 C. Isings, Roman Glass from Dated Finds, Groningen, 1957.
• Israeli 2003 Y. Israeli, “Glass in the Roman-Byzantine Period” Ancient glass in the Israel Museum: The Eliahu Dobkin collection and other gifts, Jerusalem, 2003, 93-316.
• Israeli 2008 Y. Israeli, “Chapter 7: The Glass Vessels”, Archaeological Excavations at Caesarea Maritima Areas CC, KK, And NN Final Reports, Vol. 1: The Objects, 2008, 369-418.
• Israeli 2015 Y. Israeli, “Some Exceptional Glass Vessels From Caesarea Maritima”, Glass of the Roman World, (Ed. J. Bayley, I. Freestone, C. Jackson), Oxford, 2015, 117-123.
• İnceelgil 2023 Y. İnceelgil, Laodikeia Camları (Hellenistik-Geç Antik Çağ), Pamukkale Üni., Arkeoloji Enst., Doktora Tezi, Denizli, 2023.
• Köroğlu 2013 G. Köroğlu, “Yumuktepe Höyüğü’nden Orta Çağ Camları”, Kaunos/Kbid Tp. 2, Anadolu Antik Cam Araş. Semp., (Ed. Ç. Gençler Güray), Ankara, 2013, 143-150.
• Kucharczyk 2007 R. Kucharczyk, “Glass from Houses 1 and 2 in Marina El- Alamein”, Polish Archaeology in the Mediterranean 19, Reports 2007, 114-130.
• Lightfoot 1993 C. S. Lightfoot, “A Catalogue of Glass Finds: Sagalassos 1990”, Sagalassos I, First General Report on the Survey (1986-1989) and Excavations (1990-1991), (Ed. M. Waelkens), Belgium, 1993, 173-193.
• Matheson 1980 S. B. Matheson, Ancient Glass in the Yale University Art Gallery, New Haven, 1980.
• Oğuzhanoğlu 2014 U. Oğuzhanoğlu, “Laodikeia’dan Batı Anadolu Erken Tunç Çağı’na Yeni Katkılar”, 10. Yılında Laodikeia, (Ed. Celal Şimşek), İstanbul, 2014, 71-86.
• Olcay 1997 B. Y. Olcay, Antalya’nın Demre (Kale) İlçesindeki Aziz Nikolaos Kilisesi Kazısı 1989-1995 Yılları Cam Buluntuları, Hacettepe Üni., Sosyal Bilimler Enst., Doktora Tezi, Ankara, 1997.
• Olcay 2001 B. Y. Olcay, “Ancient Glass Vessels in Eskişehir Museum”, Anatolian Studies, Vol. 51, 2001, 147-157.
• Olcay-Uçkan – Öztaşkın 2017 Y. Olcay Uçkan, M. Öztaşkın, “Olympos Kazılarında Bulunan Aydınlatma Gereçleri”, Seleucia, Vol. 7, 2017, 11-28.
• Oliver 1980 A. Oliver, Ancient Glass in the Carnegie Museum of Natural History, Pittsburgh, Pennsylvania, 1980.
• Oral-Çakmakçı 2013a Z. Oral Çakmakçı, “Kuşadası Kadıkalesi/Anaia Kazılarından Orta Çağ Bizans Camcılığına Yeni Bir Grup: Cam Unguentariumlar”, Kaunos/Kbid Top. 2, Anadolu Antik Cam Araş. Semp., (Ed. Ç. Gençler Güray), Ankara, 2013, 151-164.
• Oral-Çakmakçı 2013b Z. Oral Çakmakçı, “Anaia Camcılığı, Bizanslı Ustalar-Latin Patronlar”, Uluslararası Sevgi Gönül Bizans Araş. Semp., (Ed. Z. Mercangöz), 2013, 133-152.
• Öncelen 2017 G. Öncelen, Amorium Kazısı 2013-2015 Yılları Cam Buluntuları, Anadolu Üni., Sosyal Bilimler Enst., Sanat Tarihi ABD, Y. L. Tezi, Eskişehir, 2017.
• Özdemir 2020 B. Özdemir, “The Glass Finds from the Basilica”, The City Basilica of Tlos, (Ed. T. Korkut, S. Urano), İstanbul, 2020, 231-262.
• Özgümüş –Kanyak 2010 Ü. Özgümüş, S. Kanyak, “Marmaray-Sirkeci Kazıları Cam Buluntuları”, Camgeran, Uluslararası Cam Semp., 2010, Eskişehir, 35-40.
• Parani 2005 M. G. Parani, “Representations of Glass Objects as a Source on Byzantine Glass: How Useful Are They?”, Dumbarton Oaks Papers, Vol. 59, 2005, 147-171.
• Riemenschneider 1989 U. Riemenschneider, “Antike Glaser in Museum Altenessen”, BOREAS, Band 12, Münster, 1989, 5-44. Ross 1962 M. C. Ross, Catalogue Of The Byzantine and Early Mediaeval Antiquities In The Dumbarton Oaks Collection, Washington, 1962.
• Ryzhov – Yashaeva 2019 S. Ryzhov, T. Yashaeva, “Church Lighting in Byzantine Cherson, Glass”, Wax and Metal Lightining Technologies in Late Antique, Byzantine and Medieval Times, (Ed. I. Motsianos, K. S. Garnett), Oxford, 2019, 138-148.
• Savur-Yıldız 2016 S. Savur Yıldız, Smyrna Agorası’ndaki Geç Antik Çağ Cam Buluntuları, Dokuz Eylül Üni., Sosyal Bilimler Enst., Arkeoloji ABD, Y. L. Tezi, İzmir, 2016.
• Schwarzer 2009 H. Schwarzer, “Spätantike und byzantinische Glasfunde aus Alexandreia Troas”, Late Antique/Early Byzantine Glass in the Eastern Mediterranean, (Ed. E. Laflı), İzmir, 2009, 67-84.
• Schwarzer – Rehren 2021 H. Schwarzer, T. Rehren, “Glass Finds Pergamon. A Report on the Results of Recent Archaeological and Archaeometrical Research”, Berlin Studies of the Ancient World, 67, Berlin, 2021, 161-215.
• Semiz 2021 Ö. Semiz, Zeugma A, B, Danae ve Dionysos Evleri Cam Buluntuları, Ankara Üni., Sosyal Bilimler Enst., Arkeoloji ABD, Y. L. Tezi, Ankara, 2021.
• Sezgin 2024 M. A. Sezgin, Laodikeia Septimius Severus Nymphaeumu, Pamukkale Üni., Arkeoloji Enst., Arkeoloji ABD., Doktora Tezi, Denizli, 2024.
• Sharabi 2013 N. Sharabi, Lamp And Light in the Ancient Synagogue, The Hebrew Uni., The Institute of Archaeology, Master Thesis, Jerusalem, 2013.
• Shepherd 2002 J. D. Shepherd, Nicopolis ad Istrum: A Roman to Early Byzantine City The Pottery and Glass, (A. G. Poulter), Leicester University Press, 2002.
• Stern 1985 Stern, E. M.,“Ancient and Medieval Glass from the Necropolis Church at Anemurium”, Annales du 9e Congres de L’Association Internationale pour L’Histoire du Verre, Nancy (France), Liege, 35-64.
• Stern 2001 E. M. Stern, Roman, Byzantine and Early Medieval Glass, 10BCE-700CE, Ernesto Wolf Collection, Hatje Cantz Publishers, 2001.
• Steskal 2008 M. Steskal, “Glas”, Das Vediusgymnasium in Ephesos, Wien, 2008, 189-204.
• Şimşek 2009 C. Şimşek, “2007 Yılı Laodikeia Antik Kenti Kazıları”, 30. KST, 2, Ankara, 2009, 409-436.
• Şimşek 2013 C. Şimşek, Laodikeia (Laodicea ad Lycum), Laodikeia Çalışmaları 2, İstanbul, 2013.
• Şimşek 2014 C. Şimşek, “Laodikeia Arkeolojik Alanı”, 10. Yılında Laodikeia, Laodikeia Çalışmaları 3 (Ed. Celal Şimşek), İstanbul, 2014, 1-32.
• Şimşek 2018 C. Şimşek, “Geç Antik Çağ’da Laodikeia”, Geç Antik Çağ’da Lykos Vadisi ve Çevresi, Laodikeia Çalışmaları Ek Yayın I (Ed. C Şimşek, T. Kaçar), İstanbul, 2018, 81-116.
• Şimşek 2019 C. Şimşek, “Laodikeia’da Kazı ve Restorasyon Çalışmalarının 15 Yılı”, 15. Yılında Laodikeia, (Ed. Celal Şimşek), İstanbul, 2019, 1-88.
• Şimşek 2021 C. Şimşek, Laodikeia Kilisesi Sondaj Buluntuları Hellenistik Dönem Seramiği, Laodikeia Çalışmaları 6, İstanbul, 2021.
• Tek 2007 A. T. Tek, “Arykanda’da Bulunan Antik Cam Eserlere Genel Bir Bakış”, Seres, V, Eskişehir, 2007, 153-168.
• Weinberg 1963 G. D. Weinberg, “A Parallel to the Hihgdown Hill Glass” JGS, Vol. 5, 1963, 24-28.
• Weinberg 1988 G. D. Weinberg, “Excavations at Jalame Site of Glass Factory in Late Roman Palestine”, The Glass Factory and Manufacturing Processes, (Ed. D. Weinberg), Columbia, 1988, 38-102.
• Weinberg – Stern 2009 G. D. Weinberg, E. M. Stern, Athenian Agora Vessel Glass, Vol. XXXIV, New Jersey, 2009.
• Whitehouse 1997 D. Whitehouse, Roman Glass in the Corning Museum Of Glass, Vol. 1, New York, 1997.
• Whitehouse 2003 D. Whitehouse, Roman Glass in the Corning Museum Of Glass, Vol. 3, New York, 2003.
• Vessberg – Westholm 1956 O. Vessberg, A. Westholm, “The Hellenistic and Roman Periods in Cyprus”, The Swedish Cyprus Expedition, Vol. IV, 3, Stockholm, 1956.
• von Saldern 1980 A. von Saldern, Ancient and Byzantine Glass from Sardis, Harvard University, London, 1980.