TÜRKİYE’DE “MODERN OLMA” İDEALİ VE MODERNLİK DENEYİMİ: AVRUPA BİRLİĞİ’NİN TOPLUMSAL TAHAYYÜLDEKİ KONUMUNU YENİDEN DÜŞÜNMEK

Yıl 2013, Cilt: 21 Sayı: 1, 61 - 84, 27.06.2013

Gül Özsan

https://doi.org/10.29228/mjes.111

Öz

Bu makale, Türkiye’de farklı kesimlerin benimsediği “modern olma” idealini ve
modernlik deneyimlerini günlük yaşam pratiklerine referansla ele almayı
amaçlamaktadır. Makale, Türkiye’de “modern olma” idealinin değişimler geçirse
de esas itibarıyla varlığını koruduğu düşüncesine dayanmaktadır. Makalede, üç
temel sav ileri sürülmektedir. İlkini, “Modernlik” idealinin Türkiye’de farklı
sınıfları birleştiren bir özelliğe sahip olduğu savı oluşturmaktadır. İleri sürülen
ikinci sav, Türkiye’de modernleşmenin sadece “elitin projesi” olmadığı, çeşitli
kesimlerden kişilerin düşünme biçimi ve temel bir ideal olduğudur. Burada,
modernleşme konusundaki tahayyülün Türkiye’de ne kadar derin ve birleştirici
olduğu üzerinde durulmaktadır. Avrupa Birliği sürecinin başından günümüze,
Türkiye’de “modern olma” idealinin güçlü bir biçimde sürdüğü ve kendini devamlı
olarak ürettiği, sürekli kıldığı tezi, bu makalenin üçüncü ana savını oluşturmaktadır.
Avrupa Birliği’ne üye olup olmama konusundaki tartışma, Türkiye’de başka
toplumsal meselelerin de ana dinamiğini oluşturan bir unsur. Bugün
modernliği/Batı’yı temsil ettiği düşünülen Avrupa Birliği ile muhayyel diyalog
devam etmektedir. Makalede, bu diyaloğun toplumsal karşılığının önemine dikkat
çekilmektedir. Bu makale, bugüne kadar gerçekleştirdiğim çalışmalara, özellikle iki
ayrı araştırmanın verilerinden hareketle yazdığım metinlere dayanmaktadır. Bu
bağlamda, İstanbul’un farklı semtlerinde esnaf ve zanaatkâr meslek temsilcileriyle
yaptığım görüşmeler ile Türkiye’de eşraf ailelerinden örnekleri birleştirmeye
çalıştım.

Anahtar Kelimeler

Türkiye’de modernleşme, modernlik, modernlik deneyimi, Avrupa Birliği

TÜRKİYE’DE “MODERN OLMA” İDEALİ VE MODERNLİK DENEYİMİ: AVRUPA BİRLİĞİ’NİN TOPLUMSAL TAHAYYÜLDEKİ KONUMUNU YENİDEN DÜŞÜNMEK

Öz

This article aims to elaborate on the ideal of “becoming modern” embraced by large segments of the Turkish society and the Turkish experience of modernity with reference to everyday life practices. The essay rests upon the idea that the ideal of  Doç. Dr., Marmara Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü, e-posta: [e-mail] “becoming modern” has been maintained despite all the vicissitudes of historical change. The first argument I put forward here is that the ideal of “modernness” has been shared by different classes and groups of Turkish society. Secondly, I argue that modernization is not solely an “elite project,” but a way of thinking and a fundamental ideal shared by the bulk of the society. Thus, I underline that the social imaginary revolving around modernization is deep-rooted and conducive to social cohesion. Thirdly, I argue that the ideal of “becoming modern” has been wellpreserved and reproduced all through the complex history of Turkey’s relations with the European Union from its very beginning. Hence, the debates on Turkey’s membership to the European Union bear upon all the other fundamental social issues in Turkey. Today, the Turkish society carries on an imaginary dialog with the European Union, which is largely viewed as the representative of modernity/the West. I elaborate on the social significance and grounding of this dialog. I base my arguments on a number of pieces of research I have conducted, in particular on the articles I wrote in relation to the two separate pieces of research: I try to combine the data I collected through the interviews with small shopkeepers and artisans in various districts in Istanbul and the results of the research on Turkey’s eşraf (locally notable) families.

Anahtar Kelimeler

Modernization in Turkey, modernity, the experience of modernity, the European Union

Kaynakça

• Abou-El-Haj, Rifa’at Ali (2000), Modern Devletin Doğası: 16. Yüzyıldan 18. Yüzyıla Osmanlı İmparatorluğu, Çev. Oktay Özel–Canay Şahin, İmge Kitabevi, Ankara.
• Ahıska, Meltem (2003). ”Occidentalism: The Historical Fantasy of the Modern”, Relocating the Fault Lines: Turkey beyond the East-West Divide, Sibel Irzık & Güven Güzeldere Ed., Duke University Press. Durham.
• Akşit, Bahattin (2005 ), “Laikleşme Tipolojisi ve Türkiye’deki Laiklik Deneyimi”, Şerif Mardin’e Armağan, Ahmet Öncü ve Orhan Tekelioğlu (der.), İletişim Yayınları, İstanbul.
• Aktar, Cengiz (2002), “Olmayan Avrupa Düşüncesi Üzerine”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 3, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Altan, Mehmet (2002), “Batılılaşmanın Sosyo-politik Temelleri, Düşünsel ve Toplumsal Yapısı”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 3, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Belge, Murat (2002) “Batılılaşma: Türkiye ve Rusya”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 3, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Belge, Murat (2011), Militarist Modernleşme: Almanya, Japonya ve Türkiye, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Bozdoğan, Sibel (2005), “Türk Mimari Kültüründe Modernizm: Genel Bir Bakış”, Türkiye’de Modernleşme ve Ulusal Kimlik, Çev. Nurettin Elhüseyni, Sibel BozdoğanReşat Kasaba (Ed.) Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Çiğdem, Ahmet (2002), “Batılılaşma, Modernite ve Modernizasyon”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 3, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Duben, Alan ve Behar, Cem (1996), İstanbul Haneleri: Evlilik, Aile ve Doğurganlık 1880- 1940, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Durakbaşa, Ayşe (1998), “Cumhuriyet Döneminde Modern Kadın ve Erkek Kimliklerinin Oluşumu: Kemalist Kadın Kimliği ve “Münevver Erkekler”, 75 Yılda Kadınlar ve Erkekler, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Durakbaşa, Ayşe ve Cindoğlu, Dilek (2003), “Tezgâh Üstü Karşılaşmalar”, Kültür Fragmanları: Türkiye’de Gündelik Hayat, Çev. Zeynep Yelçe, Yay. Haz. Deniz Kandiyoti ve Ayşe Saktanber, Metis Yayınları, İstanbul.
• Durakbaşa, Ayşe; Meltem Karadağ, ve Gül Özsan (2008), “Türkiye’de Taşra Burjuvazisinin Oluşum Sürecinde Yerel Eşrafın Rolü ve Taşra Kentlerinde Orta Sınıflar”, TÜBİTAK maddi destekli proje.
• Durakbaşa, Ayşe; Gül Özsan ve Meltem Karadağ (2011), “Women’s Narratives as Sources for the Study of Eshraf Families”, Women’s Memory: The Problem of Sources, der.
• Fatma Türe and Birsen Talay Keşoğlu, Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing.
• Glassie, Henry (2002), Turkish Traditional Art Today, Indiana University Press, Ankara.
• Göçek, F. M. (1996), Rise of the Bourgeoisie, Demise of the Empire: Ottoman Westernization and Social Change, Oxford University Press, New York.
• Göle, Nilüfer (2002), “Batı Dışı Modernlik: Kavram Üzerine”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 3, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Gunn, Simon (2005), “Translating Bourdieu: Cultural Capital and the English Middle Class in Historical Perspective”, The British Journal of Sociology, 56: 49-64.
• Gümüşoğlu, Firdevs (2002), “Türk Yurdu”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 4, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Hart, Kimberly (2011), Modernliği Dokumak: Bir Batı Anadolu Köyünde Hayat, Aşk, Emek, Çev. Elçin Gen, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
• Işın, Ekrem (1985), “19. yy’da Modernleşme ve Gündelik Hayat”, Tanzimattan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yayınları, İstanbul.
• İlyasoğlu:, Aynur (1998), “Cumhuriyet’le Yaşıt Kadınların Yaşam Tarihi Anlatılarında Kadınlık Durumları, Deneyimler, Öznellik”, 75 Yılda Kadınlar ve Erkekler, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Kafadar, Osman (2002), “Cumhuriyet Dönemi Eğitim Tartışmaları”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 3, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Kahraman, Hasan Bülent (2002), “Bir Zihniyet, Kurum ve Kimlik Kurucusu Olarak Batılılaşma”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 3, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Kandiyoti, Deniz (2005 [1997]), “Modernin Cinsiyeti: Türk Modernleşmesi Araştırmalarında Eksik Boyutlar”, Türkiye’de Modernleşme ve Ulusal Kimlik, Çev. Nurettin Elhüseyni, Sibel Bozdoğan-Reşat Kasaba (Ed.) Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Kandiyoti, Deniz (2003), “Giriş: Parçaları Yorumlamak”, Kültür Fragmanları: Türkiye’de Gündelik Hayat, Çev. Zeynep Yelçe, Yay. Haz. Deniz Kandiyoti ve Ayşe Saktanber, Metis Yayınları, İstanbul.
• Karadağ, Meltem (2010), “Taşra Kentlerinde Yaşam Tarzları Alanı: Kültür ve Ayrım”, Toplum ve Bilim, 2010/118, İstanbul.
• Keyder, Çağlar (2005a), “1990’larda Türkiye’de Modernleşmenin Doğrultusu”, Türkiye’de Modernleşme ve Ulusal Kimlik, Çev. Nurettin Elhüseyni, Sibel Bozdoğan-Reşat Kasaba (Ed.) Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Keyder, Çağlar (2005b), Memâlik-i Osmaniye’den Avrupa Birliği’ne, İletişim Yayınları, İstanbul
• Keyman, E. Fuat (2005 ), “Şerif Mardin’i okumak: Modernleşme, Yorumbilgisel Yaklaşım ve Türkiye”, Şerif Mardin’e Armağan, Ahmet Öncü ve Orhan Tekelioğlu (der.), İletişim Yayınları, İstanbul.
• Koçak, Orhan (2002), “Nurullah Ataç ve Etkilenme Endişesi”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 3, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Köker, Levent (1991), Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Köker, Levent (2001), “Kemalizm/Atatürkçülük: Modernleşme, Devlet ve Demokrasi”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 2, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Mardin, Şerif (1985), “Türk Siyasasını Açıklayabilecek Bir Anahtar Merkez-Çevre İlişkileri”, Türkiye’de Siyaset: Süreklilik ve Değişim, Kalaycıoğlu ve Sarıbay (der.), Der Yayınları, İstanbul.
• Mardin, Şerif (2003); “Yeni Osmanlı Düşüncesi”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 1, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Mardin, Şerif (2004), “Tanzimat’tan Sonra Aşırı Batılılaşma”, Türk Modernleşmesi (Makaleler 4), Mümtaz’er Türköne/Tuncay Önder (Der.), İletişim Yayınları, İstanbul.
• Mardin, Şerif (2005), “Modern Türk Sosyal Bilimleri Üzerine Bazı Düşünceler”, Türkiye’de Modernleşme ve Ulusal Kimlik, Çev. Nurettin Elhüseyni, Sibel Bozdoğan-Reşat Kasaba (Ed.) Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Mardin, Şerif (2011), “Kavramsal Kopuş”, Türkiye, İslam ve Sekülarizm (Makaleler 5), Çev. Elçin Gen-Murat Bozluolcay, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Necatigil, Behçet (2013), Solgun Bir Gül Oluyor Dokununca, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Özsan, Gül (2008), “Baltaya İmzasını Atan Usta: Sıcak Demircilik ve Dövme Kastamonu Baltası Üzerine Bir Araştırma”, Folklor/Edebiyat, 2008/4, Ankara.
• Özsan, Gül; Ayşe Durakbaşa ve Meltem Karadağ (2009), “Eşraf Ailelerinde Kadın Anlatıları”, Kadın Belliğini Oluşturmada Kaynak Sorunu, Kadın Eserleri Kütüphanesi ve Bilgi Merkezi Vakfı 20. Yıl Sempozyum Kitabı, İstanbul.
• Özsan, Gül (2010a), “Beyoğlu’nda İki Berber: İki Ayrı Anlatı Tipi ve İki Ayrı Erkeklik”, Toplum ve Bilim, sayı 117, İstanbul.
• Özsan, Gül (2010b), “Eşraf ailelerinin statü mücadelelerinde kadınların rolü”, Toplum ve Bilim, sayı 118, İstanbul.
• Özsan, Gül (2011a), “Kültür ve Gelenek”, Kültür Sosyolojisi, Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayını, Eskişehir.
• Özsan, Gül (2011b), “Esnaf-Zanaatkârlar, Semt ve Kent”, Mekân ve Kültür, Emine Onaran İncirlioğlu ve Barış Kılıçbay (der.), Tetragon Yayınları, Ankara.
• Özsan, Gül; Ayşe Durakbaşa ve Meltem Karadağ (2011), “Türkiye’de Taşra Kentlerinde Modernleştirici Bir Aktör Olarak Eşraf Aileleri ve Eğitimin Rolü”, Türk Sosyal Bilimler Derneği 12. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi basılı olmayan bildiri metni, Ankara.
• Parla, Jale (2006). “Rakım Efendi’den Nurullah Bey’e, Cemaatçi Osmanlılıktan Cemiyetçi Türk Milliyetçiliğine Ahmet Mithat’ın Romancılığı”, Merhaba Ey Muharrir!: Ahmet Mithat Üzerine Eleştirel Yazılar, Nüket Esen-Erol Köroğlu (Haz.), Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul.
• Saktanber, Ayşe (2003), “Siz Nasıl Eğleniyorsanız Biz de Öyle İbadet Ediyoruz”, Kültür Fragmanları: Türkiye’de Gündelik Hayat, Çev. Zeynep Yelçe, Yay. Haz. Deniz Kandiyoti ve Ayşe Saktanber, Metis Yayınları, İstanbul.
• Şengül, Serdar (2009), “Medreseden Okula Osmanlı-Cumhuriyet Modernleşmesi”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 9, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Talay Keşoğlu, Birsen (2011), “Pressing the “Record” Button for Hearing Women’s Voice in the Past”, Women’s Memory: The Problem of Sources, der. Fatma Türe and Birsen Talay Keşoğlu, Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing.
• Taylor, C.(2001), “Two Theories of Modernity”, D.P. Goankar (der.) Alternative Modernities, Duke University Press. Indiana.
• Toprak, Zafer (1995), “Tüketim Örüntüleri ve Osmanlı Mağazaları”, Cogito: Dünya Büyük Bir Mağaza 5, özel sayı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Ülken, Hilmi Ziya (2005 [1966]). Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Ülken Yayınları, İstanbul.
• Yavuz, Hilmi (2002) “Modernleşme: Parça mı Bütün mü? Batılılaşma: Simge mi, Kavram mı?”, Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce, Cilt 3, İletişim Yayınları, İstanbul.