Ayasofya ve İstanbul Kara Surlarının Kültürel Peyzaj Kavramı Merceğinden Yeniden Değerlendirilmesi

Yıl 2024, , 118 - 144, 30.07.2024

Elif Acar Saadet Gündoğdu

https://doi.org/10.30785/mbud.1348966

Öz

İstanbul Tarihi Yarımada, Antik Yunan kenti Byzantion'dan günümüze uzanan ve birbiriyle örtüşen kültürel katmanları temsil eden farklı kültürel miras değerlerine ev sahipliği yapmaktadır. Bu çalışmada, kültürel peyzaj ve tarihi kentsel peyzaj yaklaşımları dikkate alınarak, İstanbul Tarihi Yarımada'daki miras değerlerinin korunmasına sağlayacağı katkılar irdelenmektedir. UNESCO Dünya Mirası alanı ve kent imgesinin mimari ve kentsel ölçekteki bileşenleri olan Ayasofya ve İstanbul Kara Surları makalenin örnek çalışması olarak seçilmiştir. Bu çalışmada, özgünlük, bütünlük ve üstün evrensel değer kaybı riski ile karşı karşıya olan Ayasofya ve Karasurları dünya miras alanlarına, bu alanların değerlerini ve bileşenlerini bütüncül ve sürdürülebilir şekilde korumayı sağlayan kültürel peyzaj kavramının atfedilmesi amaçlanmıştır. Bu çalışma, bir anıt ve bir alanın üst üste çakışan değerlerinin değişen ve devam eden yönlerini ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kültürel peyzaj, tarihi kentsel peyzaj, riskler, bütünlük, İstanbul Dünya Miras Alanları.

Re-Assessing Hagia Sophia and Istanbul Land Walls through the Lens of Cultural Landscape Concept

Öz

Istanbul Historic Peninsula hosts diverse cultural heritage values that represent overlapping cultural layers lasting from the Ancient Greek city of Byzantion to the present city. This study examines the contribution of cultural landscape and historic urban landscape approaches to the conservation of heritage values in the Istanbul Historic Peninsula. Two of four UNESCO World Heritage sites, Hagia Sophia and Istanbul Land Walls are selected as case studies that are the architectural and urban scale components of the city’s image. This study aims to attribute to the world heritage sites of Hagia Sophia and Land Walls, which face the risk of loss of authenticity, integrity and outstanding universal value, the concept of cultural landscape, which enables the holistic and sustainable protection of the values and components of these sites. This study reveals the changing and continuing values of which are overlapped on a monument and a site.

Anahtar Kelimeler

Cultural landscape, historic urban landscape, risks, integrity, Istanbul World Heritage Sites.

Teşekkür

This paper is based on an assignment presented in a PhD course which is titled “Cultural Landscapes: Strategies for recognising protecting and conserving the cultural heritage” and is organised by Assoc. Prof. Antonello Alici, in History of Architecture from Dipartimento di Ingegneria Civile Edile e di Architettura, Università Politecnica delle Marche in Ancona/Italy in May/June 2020. The authors prepared this paper after discussing and developing the content of presentation. They thank to Prof. Alici for his valuable time and recommendations on writing process.

Kaynakça

• Acar Bilgin, E. & Kıvılcım Çorakbaş, F. (2023). Between demolition and (un)intended conservation: the approach of the Ottoman state to the Istanbul city walls in the light of the nineteenth-century archival documents. Journal of Architectural Conservation, 29 (2):122-137. Online ISSN: 2326-6384. Access Address (12.02.2023): https://doi.org/10.1080/13556207.2022.2111822
• Ahunbay, Z. (2011). İstanbul’da Kentsel Mimari. Istanbul: Istanbul Bilgi Universitesi Yayınları.
• Ahunbay, Z. (2020). Dünya Mirası Ayasofya’yı Korumak ve Sunmak. Mimarlık Dergisi, 415: 10-13.
• Ahunbay, Z., Batur, A., Zeren Gülersoy, N., Kılınçaslan, T., Kuban, D., Ahunbay, M., Ağır, A. & Köksal, G. (2015). Tarihi Yarımada. A. Batur (Ed.). İstanbul Mimarlık Rehberi 1. Istanbul: TBMMO Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi Yayınları.
• Akdoğmuş, S. (2020, 24.09-25.09). Fossatı̇ Kardeşlerı̇n Ayasofya Onarımları: Onarım Mı, Tasarım Mı? Proceedings of the International Hagia Sophia Symposium. Istanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf University Publications no. 41.
• Aksoy, A., & Kıvılcım Çorakbaş, F. (2021). Politics of loss in a world heritage site: The case of the historic vegetable gardens of the Land Walls of Istanbul. Heritage & Society, 14 (1): 112-138. Online ISSN: 2159-0338. Access Address (13.02.2023): https://doi.org/10.1080/2159032X.2021.2022917
• Aktüre, S. (2018). İ.Ö. 6. Yüzyıldan 14. Yüzyıl Sonuna Kadar Büyük İmparatorluklar Döneminde Anadolu Kentleri. Istanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Alici, A. (2021). Conservation and Valorisation of Cultural Heritage. Strategies in Hazards Zones: A Case on Earthquake Area in Central Italy. G. Pace and R. Salvarani (Eds.). Underground Built Heritage Valorisation A Handbook-Proceedings of the First Underground4value Training School (Funded by the Horizon 2020 Framework Programme of the European Union). Roma: Cnr Edizioni.
• Aplin, G. (2007). World heritage cultural landscapes. International Journal of Heritage Studies, 13 (6): 427-446. Online ISSN: 1470-3610. Access Address (13.02.2023): https://doi.org/10.1080/13527250701570515
• Assi, E. (2000). Searching for the Concept of Authenticity: Implementation Guidelines. Journal of Architectural Conservation, 6 (3): 60-69. Online ISSN: 2326-6384. Access Address (12.02.2023): https://doi.org/10.1080/13556207.2000.10785280
• Asutay-Effenberger, N. (2023a). Altın Kapı ve Küçük Altın Kapı. Access Address (29.10.2023): https://istanbulsurlari.ku.edu.tr/tr/gate/816/altin-kapi-ve-kucuk-altin-kapi
• Asutay-Effenberger, N. (2023b). Yedikule Hisarı. Access Address (29.10.2023): https://istanbulsurlari.ku.edu.tr/tr/essay/26/yedikule-hisari
• Aydemir, I. (2008). İki Fransız Mimar Henri Prost ve August Perret’nin İstanbul ile ilgili Çalışmaları. Megaron, 3 (1): 104-111. ISSN: 1309-6915. Access Address (12.02.2023): https://megaronjournal.com/jvi.aspx?un=MEGARON-00719
• Aykaç, P. (2019a). Contesting the Byzantine Past: Four Hagia Sophias as Ideological Battlegrounds of Architectural Conservation in Turkey. Heritage & Society, 11 (2): 151-178. Online ISSN: 2159-0338. Access Address (12.02.2023): https://doi.org/10.1080/2159032X.2019.1670502
• Aykaç, P. (2019b). Musealisation as a strategy for the reconstruction of an idealised Ottoman past: Istanbul’s Sultanahmet district as a ‘museum-quarter’. International Journal of Heritage Studies, 25 (2): 160-177. Online ISSN: 1470-3610. Access Address (12.02.2023): https://doi.org/10.1080/13527258.2018.1475407
• Aykaç, P. (2019c). Musealization as an Urban Process: The Transformation of the Sultanahmet District in Istanbul’s Historic Peninsula. Journal of Urban History, 45 (6): 1-27. Online ISSN: 1552-6771. Access Address (12.02.2023): https://doi.org/10.1177/0096144219853
• Başaran, S., & Kızıltan, Z. S. (2016). Dünya Miras Alanı Tarihi Yarımada’nin Arkeolojisi. Z. Yenen, F. Ünsal (Eds.). Dünya Mirası İstanbul-Özel Sayısı 2016. Istanbul: Istanbul Büyükşehir Belediyesi, Istanbul Alan Başkanlığı.
• Bilsel, C. (2011). Les Transformations d’Istanbul: Henri Prost’s planning of Istanbul (1936-1951). ITU A|Z 8 (1): 100-116. Online ISSN: 2564-7474. Access Address (12.02.2023): https://www.az.itu.edu.tr/index.php/jfa/issue/view/47
• Bilsel, C. (2016). İstanbul’un Erken Cumhuriyet Dönemi Planlamasında Kültür Varlıklarının Korunması ve Modernizasyon İkilemi. Z. Yenen, F. Ünsal (Eds.). Dünya Mirası İstanbul-Özel Sayısı 2016. Istanbul: Istanbul Büyükşehir Belediyesi, Istanbul Alan Başkanlığı.
• Buckle, R. (2002). Managing cultural Landscapes: A case study of Stirling, Alberta (Unpublished master thesis), University of Calgary, Canada.
• Council of Europe. (2000). European Landscape Convention. Council of Europe. Access Address (29.06.2020): https://www.coe.int/en/web/landscape/reference-texts
• Çelik, Z. (2019). 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul. Istanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Dinçer, İ. (2013). Kentleri dönüştürürken korumayı ve yenilemeyi birlikte düşünmek: “tarihi kentsel peyzaj” kavramının sunduğu olanaklar. ICONARP-International Journal of Architecture and Planning, 1 (1): 22-40. ISSN: 2147-9380. Access Address (12.02.2023): https://iconarp.ktun.edu.tr/index.php/iconarp/article/view/15
• Durusoy, E. & Cihanger, D. (2016). Historic Landscape vs. Urban Commodity? The Case of Yedikule Urban Gardens. Megaron, 11 (1): 125-136. ISSN: 1309-6915. Access Address (12.02.2023): https://megaronjournal.com/jvi.aspx?pdir=megaron&plng=eng&un=MEGARON-48343
• Eldem, E. (2021). The Reconversion of the Hagia Sophia into a Mosque: A Historian's Perspective. Journal of the Ottoman and Turkish Studies Association, 8 (1): 243-260.
• Fowler, P. J. (2003). World Heritage Cultural Lanscapes 1992-2002. World Heritage Papers no. 6. Paris: UNESCO World Heritage Center. ISBN 978-92-3-104146-4. Access Address (12.02.2023): https://whc.unesco.org/documents/publi_wh_papers_06_en.pdf
• Güler, A. C. (2018). Gökçeada’nın kültürel peyzaj değerlerinin belirlenmesi ve korunmasına yönelik ilkeler (Unpublished doctoral thesis), İstanbul Teknik Üniversitesi, Istanbul.
• Günaçan, S. & Erdoğan, E. (2018). Peyzaj mimarlığı ve hafıza mekânları: İstanbul, Tarihi Yarımada örneği. Mimarlık Bilimleri ve Uygulamaları Dergisi (MBUD), 3 (1), 34-53. Online ISSN: 2548-0170. Access Address (05.09.2023): https://dergipark.org.tr/tr/pub/mbud/issue/35619/397380
• ICOMOS. (1987). Charter for the Conservation of Historic Towns and Urban Areas (Washington Charter 1987). ICOMOS (International Council on Monuments and Sites). Access Address (29.06.2020): https://www.icomos.org/charters/towns_e.pdf
• ICOMOS-Australia. (2013). The Australia ICOMOS charter for the conservation of places of cultural significance- The Burra charter [Yerlerin kültürel önemi için ICOMOS Avustralya tüzüğü-Burra tüzüğü]. https://www.icomos.org/en/resources/charters-and-texts
• ICOMOS Turkey. (2020). Ayasofya için Çağrı [Call for Hagia Sophia]. Official website of ICOMOS Turkey National Committee. Access Address (29.06.2020): http://www.icomos.org.tr/?Sayfa=Duyuru&sira=72&dil=tr
• Istanbul Site Management Unit. (2020). Dokümanlar [Documents]. Official web site of Istanbul Site Management Directorate. Access Address (20.06.2020): http://www.alanbaskanligi.gov.tr/karasurlari_galeri.html, http://www.alanbaskanligi.gov.tr/sultanahmet_galeri.html
• Rare Works Library of Istanbul University. (2021). The website of Rare Works Library of Istanbul University, Istanbul. Access Address (17.02.2021): http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/90407---0047.jpg
• Jokilehto, J. (2010). Notes on the Definition and Safeguarding of HUL. City & Time, 4 (3): 41-51. ISSN: 18077544. Access Address (12.02.2023): http://www.ceci-br.org/novo/revista/docs2010/C&T-2010-162.pdf
• Kap Yücel, S. D. & Salt, E. (2018). Kültürel peyzajların tarihsel süreç içerisindeki değişimlerinin tespiti: Bursa İznik örneği. Planlama, 28(1): 40-55. ISSN 1300-7319. Access Address (12.02.2023): https://planlamadergisi.org/jvi.aspx?pdir=planlama&plng=tur&un=PLAN-46220
• Kayra, C. (1990). Eski İstanbul’un Eski Haritaları. Istanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri İdaresi Başkanlığı Yayınları.
• Kevseroğlu, Ö. (2022). Kültürel peyzaj alanlarının kolektif hafızadaki sürekliliğini değerlendiren bir yöntem önerisi: Kayseri Derevenk, Gesi ve Koramaz vadi yerleşimleri. (Unpublished doctoral thesis), İstanbul Teknik Üniversitesi, Istanbul.
• Kevseroğlu, Ö., & Ayataç, H. (2019). Kültürel Peyzajın Kent Hafızasındaki Sürekliliğinin İncelenmesi; Kayseri Derevenk-Gesi-Koramaz Vadi Köyleri Örneği. 1. Uluslararası 7. Peyzaj Mimarlığı Kongresi (pp.10-11). Antalya, Turkey.
• Kıran, A. İ. (2019). İstanbul Kara Surları Dünya Miras Alanındaki Tarihi Bostanların Kültürel Peyzaj Kapsamında Değerlendirilmesi (Unpublished master thesis). Mimar Sinan University of Fine Arts, Istanbul.
• Kıvılcım Çorakbaş, F., Aksoy, A. & Ricci, A. (2017). A Report of Concern on the Conservation Issues of the Istanbul Land Walls World Heritage Site- With a Special Focus on the Historic Yedikule Vegetable Gardens (Yedikule Bostanları). The official website of the Oxford University Byzantine Society. Access Address (12.02.2019): https://oxfordbyzantinesociety.files.wordpress.com/2014/02/report_land_walls_whs.pdf
• Kıvılcım Çorakbaş, F. & Çabuk. A. (2017, 15.11-18.11). GIS Modeling of the Tangible and the Intangible Cultural Qualities of the Istanbul Land Walls. UCTEA International Geographical Information Systems Congress. Adana.
• Kıvılcım Çorakbaş, (2021). Çok-katmanlı kültürel peyzaj alanlarının yönetimi: Tim Ingold’un peyzaj yaklaşımından İstanbul Kara Surları'na bir bakış. TÜBA-KED, 24 (24): 189-204. ISSN: 1304 – 2440. Access Address (12.02.2023): https://www.tuba.gov.tr/files/yayinlar/ked/T%C3%9CBA-KED%2024.%20say%C4%B1.pdf
• Kıvılcım Çorakbaş, F. & Kunt, Z. (2023). Yerel toplulukların miras alanlarına atfettiği değerleri ortaya çıkartmak için yöntemler. Reflektif Journal of Social Sciences, 4 (3), 753-775.
• Kızıltan, Z. (2015) İstanbul Kazıları: Marmaray-Metro Projeleri ve Arkeolojik Kurtarma Kazılarının Şehir Tarihine Katkıları. Büyük İstanbul Tarihi, 1: 338-373.
• Kızıltan, Z. (2020). İstanbul Kazıları: Marmaray-Metro Projeleri ve Arkeolojik Kurtarma Kazılarının Şehir Tarihine Katkıları. Büyük İstanbul Tarihi. Access Address (13.02.2021): https://istanbultarihi.ist/
• KORDER [Koruma ve Restorasyon Uzmanları Derneği]. (2020). Korder’s Opinion on the Conversion of Istanbul’s Hagia Sophia into a Mosque Hagia Sophia Should Be Preserved as the Shared Heritage of Humanity. https://korder.org/index.php/page/3/
• Kuban, D. (2002). İstanbul Bir Kent Tarihi. Istanbul: İş Bankası Yayınları.
• Kubat, A. S., & Kürkçüoğlu, E. (2014, 03.07-06.07). Morphological Evolution of Urban Form Components in the Historical Peninsula of Istanbul. ISUF 2014 International 21st Seminar on Urban Form (p. 563-575). Porto.
• Kudde, E. and Ahunbay, Z. (2016). İstanbul İmrahor İlyas Bey Camii-Studios Bazilikası Orta Bizans Dönemi Opus Sectile Döşemesinin Belgelenmesi ve Korunması İçin Öneriler. Restorasyon ve Konservasyon Çalışmaları Dergisi, (17): 36 – 61.
• Law No. 2863. (1983). Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu (Protection of Cultural and Natural Assets). Access Address (09.12.2021): https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/18113.pdf
• Madran, E. (2002). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kültür Varlıklarının Korunmasına İlişkin Tutumlar ve Düzenlemeler: 1800–1950. Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları.
• Madran, E. (2009). Tarihi Çevrenin Tarihi Osmanlı’dan Günümüze Tarihi Çevre: Tavırlar-Düzenlemeler. TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi Dosya, 14 (1): 6-15. ISSN 1309-0704. Access Address (12.02.2023): http://www.mimarlarodasiankara.org/dosya/dosya14-1.pdf
• Mitchell, N., Mechtild R., & Tricaud, P. M. (Authors/Ed.). (2007). World Heritage Cultural Landscapes A Handbook for Conservation and Management. World Heritage Papers 26, Paris: UNESCO World Heritage Center. ISBN 978- 92-3-104146-4. Access Address (12.02.2023): https://whc.unesco.org/en/series/26/
• Müller-Wiener, W. (2016). İstanbul’un Tarihsel Topoğrafyası. Istanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Özdoğan, M. (2020, 07.05). Tarih Öncesi Dönemde İstanbul: Kültür ve Doğa. A speech on an online seminar by Turkey Chamber of Architects. Access Address (20.06.2020): https://www.youtube.com/watch? v=8LUgcsQb3R4&t=3535s
• Plachter, H., Rössler, M. & Von Droste, B. (1995). Cultural landscapes of universal value: components of a global strategy. Jena: Gustav Fischer, in cooperation with UNESCO. ISBN: 3-334-61022-5. Access Address (13.02.2021): https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000103370
• Ricci, A. (2008). İstanbul’da Manevi Kültürel Miras: Kara Surlarının Bizans Bahçeleri. Ş. Memiş and F. Sadırlı (Eds). 3. Uluslararası Tarihi Yarımada Sempozyumu Tebliğler Kitabı (p. 150-159). Istanbul: Eminönü Belediyesi.
• Rodwell, D. (2018). The historic urban landscape and the geography of urban heritage. The Historic Environment: Policy & Practice, 9 (3-4): 180-206. Online ISSN: 1756-7513. Access Address (12.02.2023): https://doi.org/10.1080/17567505.2018.1517140
• Sarımeşe, F. (2018). 18. ve 19. Yüzyıl İstanbul surlarında inşa ve onarımlar (Unpublished master thesis), Marmara University, Istanbul.
• Sauer, C. O. (1925). The Morphology of Landscape. University of California Publications in Geography, 2 (2): 19- 53, reprinted in J. Leighley (ed.) (1963). Land and Life: a selection from the writings of Carl Ortwin Sauer. Berkeley: University of California Press.
• Semiz, N. (2014). Istanbul Haliç ve Marmara Surları Belgeleme Çalışmaları, Tarihi ve Peyzaj Değerlerinin Korunmasına Yönelik Öneriler (Unpublished doctoral thesis). Istanbul Technical University, Istanbul.
• Semiz, N. (2017). Istanbul Sea Walls and their Conservation Problems. A. Ahunbay (Ed.). Annual of İstanbul Studies/ İstanbul Araştırmaları Yıllığı (p. 111-126). ISBN: 978-975-17-4712-9. Ankara: Ministry of Culture and Tourism, Directorate General of Libraries and Publication.
• Semiz, N. (2020, 14.05). Bizans Döneminde İstanbul: Surlar ve Günümüzde Koruma Sorunları. A speech on an online seminar by Turkey Chamber of Architects. Access Address (20.06.2020): https://www.youtube.com/watch?v=ryWn-HIUHGY
• Smith, L. (2006). Uses of Heritage. London and New York: Routledge.
• Swanwick, C. (2002). Landscape Character Assessment Guidance for England and Scotland. The Countryside Agency and Scottish Natural Heritage. https://www.nature.scot/
• Tanman, B. (2013). Yenikapı Mevlevihanesi. TDV İslâm Ansiklopedisi, (43): 463-468. Access Address (17.02.2021): https://islamansiklopedisi.org.tr/yenikapi-mevlevihanesi
• Taylor, K. (2009). Cultural Landscapes and Asia: Reconciling International and Southeast Asian Regional Values. Landscape Research, 34 (1), 7–31. https://doi.org/10.1080/01426390802387513
• Taylor, K. (2015). Cities as Cultural Landscapes. F. Bandarin and R. Van Oers (Eds.). Reconnecting the City the Historic Urban Landscape Approach and the Future of Urban Heritage. West Sussex: Wiley-Blacwell.
• Taylor, K., & Xu, Q. (2019). Challenging Landscape Eurocentrism. An Asian Perspective. P. Howard, I. Thompson, E. Waterton, and M. Atha (Eds.). The Routledge Companion to Landscape Studies. London and New York: Routledge.
• Tudor, C. (2014). An Approach to Landscape Character Assessment. Natural Heritage, Edinburgh.
• Turnbull, S. (2004). The Walls of Constantinople AD 324-1453 (Fortress). Oxford: Osprey Publishing.
• UNESCO. (1962). Recommendation Concerning the Safeguarding of the Beauty and Character of Landscapes and Sites. Record of the General Conference Twelfth Session. Paris: UNESCO.
• UNESCO. (1972). Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage. Adopted by the General Conference at its seventeenth session. Paris: UNESCO.
• UNESCO. (2011). Recommendation on the Historic Urban Landscape. Paris: UNESCO.
• UNESCO-WHC. (2006). Decisions adopted at the 30th Session of the World Heritage Committee. Paris: UNESCO World Heritage Center. Access Address (03.07.2020): https://whc.unesco.org/archive/2006/whc06-30com- 19e.pdf
• UNESCO-WHC. (2002). Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Conventions. Paris: UNESCO World Heritage Center.
• UNESCO-WHC. (2020). Historic Areas of Istanbul. The official website of UNESCO World Heritage Center. Access Address (03.07.2020): https://whc.unesco.org/en/list/356/
• UNESCO. (2020). UNESCO statement on Hagia Sophia, Istanbul. Press release, https://www.unesco.org/en/articles/unesco-statement-hagia-sophia-istanbul, Access Address (09.12.2023).
• Yan, S. (2018). HUL and Conservation of the Historic City of Kulangsu: A Scoping Case, The Historic Environment: Policy & Practice, 9 (3-4): 376-388, DOI:10.1080/17567505.2018.1530495
• Yetişkin Kubilay, A. (2010). İstanbul Haritaları 1422-1922. Istanbul: Denizler Kitabevi.
• Yılmaz, A., Aksoy, A. & Whitehead, C. (2019). Toolkit 6: Rethinking ‘Outstanding Universal Value’ at Urban World Heritage Sites. C. Whitehead, T. Schofield, G. Bozoğlu, and D. Foster-Smith. Plural Heritages Toolkit Series. Newcastle University and İstanbul Bilgi University. Access Address (03.07.2021): www.pluralheritages.ncl.ac.uk
• Tuna Yüncü, Z. (2015). A proposal for a method of cultural landscape character assessment: A research on the context, method and results for the Cappadocia landscape. (Unpublished doctoral thesis), Middle East Technical University, Ankara.