IN THE LIGHT OF OTTOMAN ARCHIVE DOCUMENTS SINOP CUSTOMS INCOME AND EXPENSE ACCOUNTING IN XVII-XVIII. CENTURIES

Yıl 2023, Cilt: 23 Sayı: 69, 291 - 320, 10.05.2023

Hakan Aliusta

https://doi.org/10.55322/mdbakis.1165522

Öz

Customs was one of the most important tools of foreign trade during the Ottoman period, as it is
today. Sinop pier customs revenues, including the coasts between Sinop and Trabzon, stood out among
the customs on the Black Sea coast and were operated with a tax farming method. The port and
customs of Sinop had an important place in the Black Sea trade until the 19th century. The aim of the
study is to examine the financial structure, functioning, bookkeeping method, income - expense items
and transaction volumes of Sinop pier customs in the 17th and 18th centuries. For this purpose, first
of all, a literature review was made and then three documents showing the periodical revenues and
expenses of Sinop customs in the Presidency Ottoman Archives were examined. As a result, it has
been determined which items the customs revenues and expenses consisted of, transaction volume and
bookkeeping method and it has been revealed whether the periodic income-expense balance could be
achieved or not.

OSMANLI ARŞİV BELGELERİ IŞIĞINDA XVII-XVIII. YÜZYILLARDA SİNOP GÜMRÜĞÜ GELİR – GİDER MUHASEBESİ

Öz

Günümüzde olduğu gibi Osmanlı Devleti zamanında da gümrükler dış ticaret sürecinin kontrolü için en önemli araçlarından birisi olmuştur. Sinop limanı ve gümrüğü de 19. yüzyıla kadar Karadeniz ticaretinde önemli bir yere sahip olmuştur. Sinop-Trabzon arasındaki kıyılar da dahil olmak üzere Sinop gümrük gelirleri Karadeniz kıyısındaki gümrükler arasında öne çıkmış ve iltizam yöntemiyle işletilmiştir. Çalışmanın amacı, 17. ve 18. yüzyıllarda Sinop gümrüğünün mali yapısını, işleyişini, kayıt yöntemini, gelir - gider kalemleri ve işlem hacimlerini incelemektir. Bu amaçla öncelikle literatür taraması yapılmış sonrasında Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivinde yer alan Sinop gümrüklerine ait dönemsel hasılat ve masrafları gösteren üç belge incelenmiştir. Sonuç olarak gümrük gelir ve giderlerinin hangi kalemlerden oluştuğu, işlem hacmi ve kayıt yöntemi belirlenmiş, dönemsel gelir - gider dengesinin sağlanıp sağlanamadığı ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Muhasebe Tarihi, Gümrük Muhasebesi, Osmanlı Devleti, Merdiven Yöntemi

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı DAB Osmanlı Arşivi, 1332, DH.EUM.1.Şb, 1-6
• Cumhurbaşkanlığı DAB Osmanlı Arşivi, 1186,AE_SMST_III_00183_14469_001
• Cumhurbaşkanlığı DAB Osmanlı Arşivi, 1088, C..ML.._187-7787
• Cumhurbaşkanlığı DAB Osmanlı Arşivi, D..BRM.d..._24360
• Akdağ, M. (1979). Türkiye’nin iktisadi ve içtimai tarihi II. Cem Yayınevi
• Apalı, A. (2017). Osmanlı Devleti’nde mevacib defterleri ve bazı doğu kalelerindeki cebeciyanların mevacib muhasebe kayıtları. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21(2): 587-599
• Arıcı, H. (1994). 71 nolu şer’iyye sicillerine göre sinop ve çevresinde sosyal hayat. (Tez Numarası. 36790) [Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Aşıki, D. A. (2013). Tevarihi al-i osman aşıkpaşazade tarihi. (Haz. A. Kala), Kamer Yayınları
• Aydemir, O ve Erkan, M. (2011). Merdiven kayıt yöntemi ve günümüz muhasebe sistemi. Muhasebe Ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, 1(1), 110-128
• Bakır, A. & Berberoğlu M. (2017). Beylikler dönemi öncesinde Karadeniz‟de uluslararası ticaret. Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi 1(1), 153-177. Başoğlu, B. (1978). Sinop ili tarihi. Ayyıldız Matbaası
• Beydilli, K. (2011). Karadeniz’in kapalılığı karşısında Avrupa küçük devletleri ve “mîrî ticâret” teşebbüsü. Belleten,. 55(214). Bostan, İ.(2006).Beylikten imparatorluğa Osmanlı denizciliği. Kitap Yayınevi
• Bulunur, K.İ. ve Bozkurt, F. (2019). Klasik dönem Osmanlı gümrük sisteminin kurumsal yapısı ve işleyişi 1500-1620. Proje no:116K297, Sakarya Bulunur, K.İ. (2007). Osmanlı dönemi Karadeniz ticaret tarihine katkı: Akkirman gümrüğü (1505). Omeljan Pritsak Armağanı, (Ed. M. Alpargu-Y. Öztürk), Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları
• Can, A. V. ve Esen, S. (2010). Osmanlı muhasebe sistemi ve 1530 yılına ilişkin yapılan kayıtların ışığında bir Osmanlı livası: prizren. 2. Uluslararası Balkanlarda Sosyal Bilimler Kongresi: 1-16
• Çakır, B. (2019). Mukataa mültezimlerinin muhasebe süreci. 1st Balkan Accounting and Management History Congress, 129-132 Çakır, B. (2003). Osmanlı mukataa sistemi (XV-XVIII. yüzyıl). Kitabevi
• Doğan, H. ve Açıkgöz, F.Ü. (2023). Osmanlı devleti’nde ulufelerini gümrük mukataalarından alan cami görevlileri (H. 1099-1182 / M. 1688-1769). Karadeniz Araştırmaları. XX/77: 83-109.
• Elitaş, C., Aydemir, O., Güvemli, O., Erkan, M., Oğuz, M. ve Özcan, U. (2008). Osmanlı İmparatorluğu’nda 500 yıl boyunca kullanılan muhasebe yöntemi: merdiven yöntemi. Ümit Matbaacılık.
• Ekici, İ. (2006). Son dönem Osmanlı deniz ticaretini kurtarma çareleri. Karadeniz Araştırmaları,10(10),25-26.
• Gencer, A.İ. (2001). Bahriye’de yapılan ıslahat hareketleri ve bahriye nezaretinin kuruluşu (1789- 1867). TTK
• Genç, M. (2000). Osmanlı İmparatorluğunda devlet ve ekonomi, Ötüken
• Genç, M. (2020). Mukataa. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 31, 129-132.
• Genç, M. (2000). İltizam. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 22, 154-158
• Güler, İ. (1992). 18. yüzyılın ilk yarısında Sinop: idari taksimat ve ekonomik tarihi. (Tez Numarası. 24186) [Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Güvemli, O., Oran, J., Güvemli, B. ve Aslan, M. (2018). Orta doğu muhasebe tarihinde batılılaşma süreci: Osmanlı ve cumhuriyet uygulamaları (1839-2011), (Eds. M. Aslan ve H.C. KÖTERİN) Ortadoğu Muhasebe Tarihi 3. Cilt, Sayıştay Başkanlığı, Başak Matbaa Basım Yayın
• Güvemli, O. (1998). Türk devletleri muhasebe tarihi, Osmanlı İmparatorluğu – tanzimat’a kadar, (2. Cilt). Avcıol Basım Yayın, İstanbul Güvemli, O. (2000). Türk devletleri muhasebe tarihi tanzimattan-cumhuriyet’e (3. Cilt). Avcıol Basım Yayın, İstanbul
• Işık, M. (2016). 25452 numaralı gümrük defterine göre kili nezareti gümrüğü. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi (OMAD), 3(6), 60-72. İmamoğlu, H.V.& Altınsoy, E. (2018). Tarihsel süreçte Sinop liman şehir hinterlandı. Uluslararası Geçmişten Günümüze Sinop’ta Türk-İslam Kültürü Sempozyumu, 975-984.
• İnalcık, H. (2000). Osmanlı İmparatorluğu’nun ekonomik ve sosyal tarihi- I 1300-1600, C. I, (Ed. H. İnalcık & D. Quataert, Çev. H. Berktay), Eren Yayıncılık
• İşbilir, Ö. (2013). Yük. TDV İslam Ansiklopedisi, 44, 46-48
• Karabulut, R, Apak, S. ve Erol, M. (2018). Orta doğu muhasebe tarihinde İslami dönem (750-1839), (Eds. M. Aslan ve H.C. KÖTERİN) Ortadoğu Muhasebe Tarihi 2. Cilt, Sayıştay Başkanlığı, Başak Matbaa Basım Yayın
• Karademir, Z. (2017). Osmanlı iltizam sözleşmelerine yansıyan yönleriyle Yahudi girişimciler (1560-1630). Osmanlı Araştırmaları, 73-116 Kol, D. (2017). XVIII. yüzyılda Sinop limanı. (Tez Numarası. 472286) [Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Kütükoğlu, M. (1996). Gümrük. DİA, C. 14.
• Kütükoğlu, M.S. (1980). Osmanlı gümrük kayıtları. Osmanlı Araştırmaları 1. 1(1).
• Orbay, K. (2022). İltizam sistemi. TUBİTAK, https://ansiklopedi.tubitak.gov.tr/ansiklopedi/iltizam_sistemi Öz, M. (2009). Sinop. TDV İslam Ansiklopedisi, 37, 252-256
• Özerhan, Y., Erkan, M. & Nazlıoğlu, B. (2013). Osmanlı Arşivinde merdiven yöntemi ile yazılmış muhasebe defter ve raporları. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, 5, 89-120.
• Pakalın, M. Z. (1993a). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü II. MEB
• Pakalın, M. Z. (1993b). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü III. MEB
• Sahillioğlu, H. (1995). Emin. TDV İslam Ansiklopedisi, 11, 111-112
• Sahillioğlu, H. (1963). Bir mültezim zimem defterine göre XV. yüzyıl sonunda Osmanlı darphane mukataaları. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 3 (1-2), Sarı, A. (2020). 19. yüzyılda Sinop limanı ve Sinop tersanesi. (Tez Numarası. 654237) [Yüksek Lisans Tezi, Sinop Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi. Sinop Belediyesi (2007). Geçmişin fotoğraflarıyla sinop tarihi. ABC Matbaacılık
• Sinop Valiliği (2021). Sinop şehri tarihi. http://www.sinop.gov.tr/tarih
• Şensoy , F. (2014). Mukataalarda muhasebe kayıtları ve XVII. yüzyıl başında Bursa mukataası örneği. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi. 7, 200-247.
• Tabakoğlu, A. ( 1985). Gerileme dönemine girerken osmanlı maliyesi. Dergah Yayınları
• Turan, O. (1971). Selçuklular zamanında türkiye. TTK Yayınları
• Turan, O. (2014). Selçuklu tarihi araştırmaları. TTK Yayınları
• Turan, Ş. (1988).Karadeniz ticaretinde Anadolu şehrinin yeri. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi (OMÜEF) Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, 147-158.
• Turan, Ş. (2000). Türkiye-İtalya ilişkileri –I. Metis Yayınları
• Uzunçarşılı, İ.H. (1969). Anadolu beylikleri Ve Akkoyunlu, Karakoyunlu devletleri. TTK Yayınları
• Ünal, M.A. (1991). XVI. yüzyıl sonlarında bir iltizam sözleşmesi. Tarih İncelemeleri Dergisi, 6(1), 59-77.
• Ünal, M. A. (2014).Sinop iskele mukâtaasına ait bir temessükât defteri- XVII. yüzyıl başları. 19 Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 4(1).
• Ünal, M.A (2008). Osmanlı devrinde Sinop: XV. yüzyıldan XVIII. yüzyıla Sinop kazâsı. Fakülte Yayınları
• Yağcı, Z.G. (2013). H. 1015/1016 (M. 1606-1607) tarihli İstanbul gümrük defteri. History Studies, 5(2), 510.
• Yaşayanlar, İ. (2015). Tanzimat döneminde Sinop limanını hinterlanda bağlayan modern yol ağının tesisi. OÜSBAD, 196-212.
• Yılmaz, Ö. (2015). Buharlı gemi çağında Karadeniz’de Avrupa denizciliği. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergisi, 1 (25) , 46-65.
• Yurt Ansiklopedisi (1982-1983). Sinop. Yurt Ansiklopedisi (Türkiye il il: Dünü, Bugünü, Yarını), C. 9, Anadolu Yayıncılık
• Yücel, Y. (1991). Anadolu beylikleri hakkında araştırmalar -I. TTK