İslam Tasavvufunda Hint Tesiri İddiaları Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2021, Sayı: 12, 177 - 198, 30.09.2021

Necdet Ayhan

https://doi.org/10.32579/mecmua.983322

Öz

Bilindiği üzere İslam dininin Allah'ın vahyi ile teşekkül ettiği ilk dönemde İslam tasavvufunun özünü oluşturan zühd hayatıyla ilişkili ayet ve hadislerde temel kavramlar bulunmasına rağmen "sufi ve tasavvuf" kelimeleri henüz yoktu. Tasavvufun Kur’an ve hadisler döneminden çıkmış bir ilim mi, yoksa Hint mistisizmi gibi yabancı kaynaklardan beslenerek oluşan bir ilim mi olduğu İslam dini mensubu olan ve olmayan kimilerince tartışmalı bir konu haline getirilmiştir. İslam tasavvufu alanında yapılan çalışmalarda özellikle İslam’a Hint tesiri konusunda yabancıların eleştirilerinin dayandığı ilmi delillerin bir bütün hâlinde tek tek ele alınıp değerlendirilmediği gözlemlenmiştir. Ayrıca son zamanlarda İslam tasavvufu alanında Britanya oryantalizminin yanı sıra Alman ekolü veya akademik oryantalizm üzerine gerçekleştirilen yeni akademik araştırmalar, bahse konu iddiaların tekrar değerlendirilmesini gerekli kılmıştır. Bu makalede, İslam tasavvufuna Hint asıllı yabancı köken arama girişimlerinin birincil ve ikincil kaynakları ile İslam tasavvufunu etkilediği iddia edilen yabancı kaynaklardan Hindistan’da Müslüman devlet yönetimindeki Hint mistisizminin İslam ile kültürel etkileşiminin içeriği ve tarihçesi, bu konuda çeşitli eserlerde yer alan veriler incelenip bir araya getirilerek mevcut imkanlarla son gelişmelere göre ilmi veriler ışığında değerlendirme yapılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Hint Mistisizmi, Oryantalist, Kültürel Etkileşim, Siyasi veya Bilimsel Amaçlı İddialar

Kaynakça

• A. Jones, Costance, ve James D. Ryan. Encyclopedia of Hinduism. New York: Facts on File Publisher, 2007.
• Afifi, Ebu’l-Ala. et-Tasavvuf: es-Sevretü’r-rûhiyye fi’l-İslâm. Beyrut: Dârü’ş-Şa’b, ty.
• Afifi, Ebu’l-Ala. Tasavvuf: İslam’da Manevi Devrim. Çeviren H. İbrahim Kaçar ve Murat Sülün. İstanbul: Risale Basın-Yayın, 1996.
• Ahmed, Aziz. Studies in Islamic Culture in the Indian Environment. Oxford: Oxford University Press, 1964.
• Ahmed, Aziz. “Şah Veliyyullah Dehlevi’nin Dinî ve Siyasi Görüşleri”. Çeviren Kadir Özköse. Journal Of Islamıc Research 14, sy 3-4 (2001): 536-41.
• Algar, Hamid. “Gucdüvânî Abdülhâlık”, 14:169-71. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
• Ateş, Süleyman. Cüneyd-i Bağdâdî: Hayatı, Eserleri ve Mektupları. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, t.y.
• Attâr, Feridüddin. Evliyâ Tezkireleri. Çeviren Süleyman Uludağ. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2012.
• Attâr, Feridüddin. Tezkiretü’l-Evliyâ. Tahran: Gencîne, 1387.
• Attar, Shaykh Faridu’d-din. The Tadhkiratu’l-Awliya. Leiden: Brill, 1905.
• Azamat, Nihat. “Bülbül Şah”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 6:486-87. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Babinger, Franz, ve M. Fuat Köprülü. Anadolu’da İslâmiyet. Çeviren Ragıp Hulusi. İstanbul: İnsan Yayınları, 1996.
• Bağdâdî, Abdülkâhir el-. el-Fark beyne’l-Firâk: Mezhepler Arasındaki Farklar. Çeviren Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• Bağdâdî, Ebubekir Ahmed b. Ali el-Hatîb el-. Târîhu Bağdâd. 16 c. Beyrut: Dârü’l-Gurabi’l-İslâmî, 2002.
• Bayur, Yusuf Hikmet. Hindistan Tarihi. 3 c. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987.
• Bîrûnî, Ebû Reyhan Muhammed b. Ahmed. Tahkîku mâ li’l-Hind. Çeviren Kıvameddin Burslan. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2015.
• Bîrûnî, Ebû Reyhan Muhammed b. Ahmed. Tahkîku mâ li’l-Hind min makûletin makbûletin fi’l-a`kl ev merzûle. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1983.
• Bolat, Ali. “Şakîk-i Belhî”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 38:306-306. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Böwering, Gerhard. “Bestami, Bayazid”. İçinde Encyclopaedia Iranica, 4:183-86. Leiden: Brill, 1989.
• Câhız, Ebu Osman Amr b. Bahr el-. Kitâbü’l-Hayavân. 8 c. Kahire: Matbaa Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1385.
• Câmî, Ebü’l-Berekat Nureddin Abdurrahman b Ahmed b Muhammed. Nefahâtü’l-üns: Evliyâ Menkıbeleri. Çeviren Lâmii Çelebi. İstanbul: Marifet Yayınları, 2001.
• Carlo, Cereti. “Zaehner, Robert Charles”. Online edition. Encyclopaedia Iranica. Erişim 22 Eylül 2015. http://www.iranicaonline.org/articles/zaehner-robert.
• Chand, Tara. The Influence of Islam on Indian Culture. Allahabad: The Indian Press, 1936.
• Çift, Salih. “Tasavvuf Araştırmalarında Alman Ekolü-1: Tarihsel Boyut”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, sy 18 (2007): 178-79.
• Çift, Salih. “Tasavvuf Araştırmalarında Alman Ekolü-2: Tasavvuf Alanında Çalışma Yapan Alman Oryantalistler ve Eserleri”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, sy 19 (2007): 165-86.
• De Coster, Philippe L. The Himalayan Sadhus. Belgium: Satsang publications, 2017.
• Derin, Süleyman. “İngiliz Oryantalistlerinin Tasavvuf Araştırmalarına Katkıları”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 16, sy 31-32 (2018): 177-96.
• Elliot, Sir Henry Miers. “The History of India As Told By Its Own Historians The Muhammedan Period”. C. 4. Hertford: Stephen Austin Printer, 1872.
• Garbe, R. “Yoga, Yogis”. İçinde Encyclopaedia of Religion And Ethics, editör James Hastings. C. 12. Newyork: Charles Scribner’s Sons, 1918.
• Görgün, Tahsin. “Goldziher Ignaz”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 14:105-11. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
• Grierson, G.A. “Sadhu”. İçinde Encyclopaedia of Religion And Ethics, editör James Hastings. C. 11. Newyork: Charles Scribner’s Sons, 1918.
• Güngör, Erol. İslam Tasavvufunun Meseleleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1993.
• Hasenî, Abdülhay b. Fahreddîn el-. el-İ`lâm bi’men fî târîhi’l-Hind mine’l-a`lâm el-müsemmâ bi’Nüzheti’l-havâtır. 8 c. Haydarâbâd (Dekken): Matba`atü Meclisi Dâireti’l-Ma`ârifi’l-Osmâniyye, 1962.
• Hatiboğlu, Mehmet S. “Goldziher Ignaz”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 14:102-5. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
• Herevî, Abdullah el-Ensârî el-. Kitabü Menâzili’s-Sâirin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• Herevî, Abdullah el-Ensârî el-. Menâzilü’s-Sâirîn. Çeviren Abdürrezzak Tek. Bursa: Emin yayınları, 2008.
• Hodgson, Marshall Goodwin Simms. The Venture of Islam Conscience and History in a World Civilization. 3 c. Chicago: The University of Chicago Press, 1974.
• Hücvirî, Ebü’l-Hasan Data Gencbahş Ali b Osman b Ali el-. Keşfü’l-Mahcûb. Kahire: Meclisü’l a’lâ es-Sekâfiye, 2007.
• Hücvirî, Ebü’l-Hasan Data Gencbahş Ali b Osman b Ali el-. Keşfü’l-Mahcûb: Hakikat Bilgisi. Çeviren Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2010.
• Hüseyin Vassaf, Osmanzâde. Sefîne-i Evliyâ. 5 c. İstanbul: Kitabevi, 2011.
• Isfahânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdullah el-. Hılyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’l-asfiyâ,. 10 c. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• İbn Hallîkân, Ebü’l-Abbas Şemseddin Ahmed b. Muhammed. Vefâyâtü’l-a`yân ve enbâü ebnâi’z-zamân. 9 c. Beyrut: Dâru Sâdır, 1978.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. 15 c. Beyrut: Dâru Sâdır, 1300.
• İbn Mulakkîn, Sirâceddin Ebu Hafs Ömer b. Ali. Tabakâtü’l-Evliyâ. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1994.
• İbnü’l-Cevzî, Cemaleddin Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali. Sıfatü’s-safve. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1992.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya`kûb İshâk. Kitâbü’l-Fihrist. Editör Eymen Fuad Seyyid. 4 c. Londra: Müessesetü’l-Furkan Li’t-Türâsi’l-İslâmî, 2009.
• Kâşânî, Kemâleddin Abdürrezzâk b Ahmed el-. Latâifü’l-i`lâm fî işârâti ehli’l-ilhâm. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2005.
• Kâşânî, Kemâleddin Abdürrezzâk b Ahmed el-. Latâifü’l-i`lâm fî işârâti ehli’l-ilhâm: Tasavvuf Sözlüğü. Çeviren Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
• Kaya, Korhan, çev. Upanishad: Upanishadlar. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2014.
• Kazvînî, Ebû Yahyâ Cemâlüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed el-. Âsârü’l-bilâd ve ahbârü’l-`ibâd. Beyrut: Dârü Sâdr, t.y.
• Kılıç, Mahmud Erol. İbnü’l-Arabi Düşüncesine Giriş: Şeyh-i Ekber. İstanbul: Sufi Kitap, 2011.
• Konukçu, Enver. “Ekber Şah”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 10:542-44. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kopf, David. British Orientalism And The Bengal Renaissance: The Dynamics of Indian Modernization 1773-1835. Calcutta: Firma K. L. Mukhopadhyay, 1969.
• Kuşeyrî, Abdülkerim b. Hevâzin en-Nisaburî el-. er-Risaletü’l-Kuşeyriyye fi ılmi’t-Tasavvuf. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asrıyye, 2008.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kasım Zeynülislam Abdülkerim b Hevazin. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi. Çeviren Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1991.
• Küçük, Osman Nuri. “Kalbin Makamları-Letâif”. İçinde Tasavvuf El Kitabı, editör Kadir Özköse, 52-54. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Lâhûrî, Müfti Gulâm Server. Hazinetü’l-Asfiyâ. Çeviren Pirzâde İkbâl Ahmad Fârûkî. 4 c. Lahor: Mektebe Nebeviyye, 2001.
• Margoliouth, D. S. “Çiştiye”. İçinde Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, 3:435-36. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1987.
• Massignon (1883-1962), Louis. Essai Sur Les Origines du lexique technique de la mystique musulmane. Paris: Paul Geuthner, 1922.
• Massignon, M. Louis. İslam’ın Mistik Şehidi Hallâc-ı Mansûr’un Çilesi. Çeviren İsmet Birkan. İstanbul: Ardıç Yayınları, 2006.
• Melchert, Chiristopher. “Ascetics, Asceticism”. İçinde Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia, editör Joseph W. Meri. C. 1. Newyork: Routledge, 2006.
• Müller, Max, ve Paul Deussen, ed. Upanişadlar: İnsanlığın İlk Felsefi Metinleri. İstanbul: Okyanus Yayıncılık, 2010.
• Nicholson, Reynold A. The Mystics of Islam. Londra: G. Bell And Sons Limited, 1914.
• Nizami, Khaliq Ahmad. “Çiştiyye”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 8:343-46. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sufilik: Kalenderiler (14-17. Yüzyıllar). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999.
• Öngören, Reşat. “Fenâ-Bekâ”. İçinde Tasavvuf El Kitabı, editör Kadir Özköse. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Özcan, Azmi. “Hindistan”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 18:78. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Özköse, Kadir. “Tarîkatlarda Eğitim: Letâif-i Hamse”. Somuncu Baba: Aylık İlim Kültür ve Edebiyat Dergisi, Mart 2013, 22-24.
• Öztürk, Yaşar Nuri. Aşk ve Hak Şehidi Hallâc-ı Mansûr ve Eseri. İstanbul: Yeni Boyut Yayınevi, 1976.
• Perviz, Halid. Evliyaullah. Lahor: Ali Meyan Pablikeyşın, 2009.
• Rizvi, Saiyid Athar Abbas. A History of Sufism in India (Early Sufism And Its History in India to 1600 A.D.). Yeni Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers Pvt. Ltd., 1986.
• Schimmel, Annemarie. Islam in the Indian Subcontinent. Leiden: Brill, 1980.
• Sunar, Cavit. Mistisizmin Ana Hatları. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1966.
• Sühreverdî, Ebû Hafs Şehabeddin Ömer b. Muhammed. Avârifü’l-ma`ârif: Tasavvufun Esasları. Çeviren Hasan Kamil Yılmaz ve İrfan Gündüz. İstanbul: Vefa Yayıncılık, 1990.
• Sühreverdî, Ebû Hafs Şehabeddin Ömer b. Muhammed es-. Avârifü’l-ma`ârif. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Sülemî, Abdurrahman Muhammed b. El-Hüseyin es-. Tabakâtu’s-Sûfiyye. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Şârânî, Abdüvehhab eş-. et-Tabakâtü’l-Kübrâ. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiye, 1997.
• Taşağıl, Ahmet. “Türkistan”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 41:556-60. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Tosun, Necdet. Bahâeddin Nakşbend Hayatı, Görüşleri, Tarikatı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2015.
• Tûsî, Ebû Nasr Serrâc et-. el-Lum`a. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Hadîse, 1380.
• Tümer, Günay. Biruni’ye Göre Dinler ve İslam Dini. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1991.
• Uzunpostalcı, Mustafa. “Ebu Hanife”, 10:131-38. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994.
• Ülken, Hilmi Ziya. İslam Düşüncesi: Türk Düşüncesi Tarihi Araştırmalarına Giriş. İstanbul: Ülken Yayınları, 1995.
• Valmiki, ed. Ramayana: 2500 Yıldı Hafızalarda Yaşayan Eser. Çeviren Ömer Rıza Doğrul. İstanbul: Nakışlar Yayınevi, 1975.
• W. Ernst, Carl. “Muslim Interpreters of Yoga: Müslüman Yoga Yorumcuları”. Çeviren Mehmet Atalay. Mezhep Araştırmaları Dergisi 7, sy 2 (Güz 2014): 117-28. http://www.emakalat.com/download/article-file/63796.
• W. Ernst, Carl. “The Islamization of Yoga in the Amrtakunda Translations”. The Journal of the Royal Asiatic Society (JRAS) 13, sy 2 (2003): 199-226.
• Yâfiî, Ebû Muhammed Afîfüddîn Abdullah b. Es‘ad el-Yemenî el-. Mir’atü’l-cinân ve `ıbratü’l-yakazân fî ma`rifeti havâdisi’z-zamân. 4 c. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Yaman, Hikmet. “İsmi Olmayan Bir Hakikatten Hakikati Olmayan Bir İsme Varan Yolculuk: Oryantalist Çalışmalarda Tasavvufun Menşeine Dair Tartışmalar Üzerine Bir Değerlendirme”. Akademiar Dergisi, sy 1 (2016). Yaman, Hikmet. “Tasavvufta Dış Tesir Meselesi”. İçinde Tasavvuf Tarihi, editör Ethem Cebecioğlu. Ankara: Ankara Üniversitesi Uzaktan Eğitim Yayınları, 2013.
• Zaehner, Robert Charles. Hindu And Muslim Mysticism. New York: The Athlone Press, 1969.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed ez-. el-’İber fî haberi men gaber. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed ez-. Siyerü a`lâmi’n-nübelâ. Editör Şuayb Arnaût. 25 c. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1996.