KLÂSİK TÜRK ŞİİRİNDE BUHURUMERYEME DAİR

Yıl 2023, Sayı: 15, 32 - 51, 30.03.2023

Melek Dikmen

https://doi.org/10.32579/mecmua.1259573

Cited By: 3

Öz

Çiçek kültürü, Türk milletinin hayatında önemli bir yere sahiptir. Dağda bayırda yetişen kır çiçeklerinin yanında saray, köşk ve evlerin bahçelerinde yer alan çiçekler, yaşamın her kademesine sirayet etmiştir. Osmanlı döneminde çiçekler kitap sanatlarından el sanatlarına, giyim kuşamdan mezar taşlarına, tören ve merasimlerden edebiyata varana kadar birtakım manalar taşımıştır. Klâsik Türk şiiri, çiçeklerin edebiyattaki dilini ifade etme hususunda müstesna bir yere sahiptir. Bahariye kasideleri başta olmak üzere farklı manzumelerde yer alan çiçekler; edebî sanatlardan istifade etmek suretiyle gerçek ve mecâzî manalarıyla ele alınmıştır. Klâsik edebiyatta sıklıkla zikredilen gül, lâle, sünbül, menekşe gibi çiçeklerin yanında sözü edilen çiçeklerden birisi de buhurumeryemdir. Sıklamen olarak da bilinen çiçek, divanlarda yapılan taramalardan hareketle umumiyetle adını oluşturan buhur, micmere, buhurdan kelimeleri ile birlikte kullanılmıştır. Aynı zamanda Hz. Meryem’in isminden hareketle Hz. İsa ile de çokça zikredilmiş, ölüleri diriltme mucizesi ile bağlantılı ele alınmıştır. Ayrıca çiçek şekli, kokusu, tütsü olarak kullanılması, sevgilinin ben (hâl) ve saç (zülf) gibi güzellik unsurları ile ilişkili zikredilmiştir. Çalışmada buhurumeryemin Klasik Türk şiirindeki yansıması ele alınmış, şairlerin tahayyüllerinde ne şekilde canlandığı incelenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk Şiiri, Buhurumeryem, Hz. İsa, Tütsü, Hz. Meryem

Kaynakça

• Aksoyak, İ. H. (2018). Gelibolulu Mustafa Âlî dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/58695,gelibolulu-mustafa-ali-divanipdf.pdf?0 adresinden 25.01.2022 tarihinde alınmıştır.
• Aktaş, Y. (2010) Mehmed Nebil ve divanı. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Gazi Üniversitesi.
• Alpaydın, B. (2007). Refî‘-i Kâlâyî dîvânı (inceleme-metin). [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Alvan, T. (2022). Nadide bir çiçek münazarası: Himmetzâde Şeyh Ahmed Cezbî’den Şükûfenâme. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 29, 118-64.
• Atacan, M. (2014). Hafız Mehmet Tahir Efendi divanı (İnceleme-Metin). [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Ankara Üniversitesi.
• Atasoy, N. (2002). Hasbahçe Osmanlı kültüründe bahar ve çiçek. Aygaz Yayınları.
• Ayan, H. (1981). Cevrî, hayatı, edebî kişiliği, eserleri ve divanı’nın tenkidli metni. Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Aydemir, Y. (2017). Ravzî dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56190,ravzi-divanipdf.pdf?0 adresinden 21.11.2022 tarihinde alınmıştır.
• Aydemir, Y. ve Çeltik, H. (2017). Meşhûrî dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56155,meshuri-divanipdf.pdf?0 adresinden 30.04.2022 tarihinde alınmıştır.
• Aydın, G. (2019). Bosnalı Sâbit dîvânı’nın bağlamlı dizini ve işlevsel sözlüğü. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Gazi Üniversitesi.
• Ayvazoğlu, B. (1996). Şükûfenameler. Osmanlı Ansiklopedisi Tarih/Medeniyet/Kültür (C. 3, ss. ). İz Yayınları.
• Ayvazoğlu, B. (1999). Bahçeler. Osmanlı Ansiklopedisi Tarih/Medeniyet/Kültür (C. 4, ss. ). İz Yayınları.
• Ayverdi, İ. (2011). Kubbealtı lugatı, misalli büyük Türkçe sözlük. Bilnet Matbaacılık.
• Başpınar, F. (2008). 17. yüzyıl şairlerinden Beyânî’nin divan’ı inceleme-tenkitli metin. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Batğı, Ö. (2017). Numân Mâhir dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56156,numan-mahir-divanipdf.pdf?0 adresinden 15.01.2022 tarihinde alınmıştır.
• Bayram, Y. (2001). Çiçekler ve diğer bitkilerin dîvân şiirine yansımaları ve anlam çerçeveleri. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Ondokuz Mayıs Üniversitesi.
• Baytop, A. (1991). Farmasötik botanik ders kitabı. İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Baytop, T. (1997). Türkçe bitki adları sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bilgin, A. (2017). Nigârî dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55757,nigari-divanipdf.pdf?0 adresinden 14.04.2022 tarihinde alınmıştır.
• Buhârî. (h. 1422). Sahîhu’l-Buhârî. I-XI. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır, Dâru Tavkı’n-Necât.
• Çakır, M. S. (2018). Yahyâ Nazîm divanı (inceleme-tenkitli metin). [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi.
• Çetinkaya Karafakı, F. ve Karafakı, L. (2013) Tıbbi bir bitki olarak gül. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi(Gül Sempozyumu Özel Sayısı). (17/2), 11-13.
• Demiriz, Y. (1986). Osmanlı kitap sanatında natüralist üslupta çiçekler. Acar Matbaacılık.
• Demirkazık, H. İ. (2009). 18. yy. şairi Mustafa Fennî dîvân (inceleme- tenkitli metin-Dizin) I–II. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Derdiyok, İ. Ç. (2005). Füzûnî ve gül-i sad-berg’i. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. (XIV/1), 181-200.
• Dikmen M. ve Çetin K. (2012). Klâsik Türk şiirinde kadın takı ve aksesuarları. Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi. (61), 71-98.
• Doğan, Ş. (2012). Ebulfeyz Mustafa Efendi risâle-i feyziyye fî lugati’l-müfredâti’t-tıbbiyye. (2. Baskı). Değişim Yayınları.
• Duran, G. (2008). Ali Üsküdârî tezhip ve ruganî üstâdı, çiçek ressamı. Kubbealtı Neşriyat.
• Erdem, M. (1991). Bursalı Tâlib ve Divanı tenkidli metin ve inceleme. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Boğaziçi Üniversitesi.
• Erdem, S. (İstanbul 1992a) Buhur. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 6, ss. 383-384). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Erdem, S. (1992b). Buhurdan. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 6, ss. 384-385). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Erdoğan, M. (2017). Bursalı Rahmî dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55910,bursali-rahmi-divanipdf.pdf?0 adresinden 14.02.2023 tarihinden alınmıştır.
• Erdoğan, N. (2022). Klasik Türk şiirinde kutsal ve mitolojik bitkiler. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi.
• Erkal, A. (2021). Klasik Türk şiirinde mazmunlaşan mekânlar: uthâneler, Uluslararası Anadolu Sosyal Bilimler Dergisi, (5/3), 1094-1108.
• Erkul, R. (1992). Birrî Mehmed Dede (Magnisalı) hayatı-edebî kişiliği ve divanının tenkitli metni. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Selçuk Üniversitesi.
• Gezgin, D. (2007). Bitki mitosları. Sel Yayıncılık.
• Gökalp, H. (2001). Fasîhî divanı (inceleme-metin). [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Çukurova Üniversitesi.
• Gökkır, B. (2009). Meryem sûresi tefsiri metin ve yorum incelemesi. Fecr Yayınları.
• Gökyay, O. Ş. (2002). Divan edebiyatında çiçekler I. güçlük nerede? (seçme makaleler 3). İletişim Yayınları.
• Güç, A. (2003). Çeşitli dinlerde ve İslam’da kurban. Düşünce Kitabevi.
• Güfta, H. (1995). Sâlim (Mirzâ-zâde) hayatı, edebî kişiliği, eserleri ve divanının karşılaştırmalı metin. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Atatürk Üniversitesi.
• Hakverdioğlu, M. (2007). Edebiyatımızda Lale Devri ve Damat İbrahim Paşa’ya sunulan kasideler inceleme-metin. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Selçuk Üniversitesi
• Harmancı, M. E. (2017). Süheylî dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55750,suheyli-divanipdf.pdf?0 adresinden 12.03.2022 tarihinde alınmıştır.
• Hayati Zade Mustafa Feyzi Efendi (1978b). Yabani bitkilerin tıbda ilaç olarak kullanılışları. ( H. Tuncer Haz.). Atak Matbaası. Cilt 2.
• Hayati Zade Mustafa Feyzi Efendi. (1978a). Yabani bitkiler sözlüğü.( H. Tuncer Haz.). Atak Matbaası. C. 1.
• İlçim, A. (2014). Hatayın sessiz güzelleri, 900 yabani çiçek Hatay bitki envanteri. Hatay Valiliği Yayınları.
• Kahraman, S. A. (2014). Osmanlı çiçekçileri ve çiçekleri. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Kalkışım, M. (1994). Şeyh Gâlib dîvânı. Akçağ Yayınları.
• Kara, V. (2021). Suyolcuzâde Mehmed Necîb’in hayatı, edebî kişiliği ve divan’ı (inceleme ve transkripsiyon). [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Afyon Kocatepe Üniversitesi.
• Kavruk, H. (2001). Şeyhülislâm Yahyâ divânı, MEB. Yayınları.
• Kaya, B. A. (2017). Azmizâde Hâletî dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56159,azmizade-haleti-divanipdf.pdf?0 adresinden 27.05.2022 tarihinde alınmıştır.
• Kılıç, F. (2017). Âşık Çelebi dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55975,asik-celebi-divanipdf.pdf?0 adresinden 18.08.2022 tarihinde alınmıştır.
• Kırbıyık, M. (2017). Kâtib-zâde Sâkıb dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56426,katib-zade-sakib-divanipdf.pdf?0 adresinden 29.07.2022 tarihinde alınmıştır.
• Kırıcı, S., Demirci Kayıran, S., & Tokuz, G. (2018). Doğu Akdeniz bölgesinde üzerlik (peganum harmala l.) bitkisinin tütsü olarak kullanımı. Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi, 8 (1), 1-12.
• Koçu, R. E. (1969). Türk giyim kuşam ve süslenme sözlüğü. Sümerbank Kültür Yay.
• Koparan, B. (1995). Cem’î hayatı, edebî şahsiyeti ve dîvânı’nın tenkîdli metni. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Selçuk Üniversitesi.
• Kur’ân-ı Kerîm. (1993). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kurnaz, C. (1998). Hızır-Edebiyat. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 17, ss. 411-412). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kutlar Oğuz, F. S. (2019). Dîvân-ı İzzet ve nigâr-nâme (tezkire-i nigâriyye), https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/68921,divan-i-izzet-ve-nigar-name-pdf.pdf?0 adresinden 30.04.2022 tarihinde alınmıştır.
• Kutlar, F. S. (2017). Arpaemîni-zâde Mustafâ Sâmî Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56084,arpaeminizade-mustafa-sami-divanipdf.pdf?0 adresinden 19.09.2022 tarihinde alınmıştır.
• Küçük, S. (1994). Bâkî dîvânı tenkitli basım. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Levend, A. S. (1984). Divan edebiyatı kelimeler ve remizler, mazmunlar ve mefhumlar. (4. Baskı). Enderun Kitabevi.
• Mermer, A. (1991). Mezâkî hayatı, edebî kişiliği ve divanı’nın tenkidli metni. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Muallim Nâcî. (2006). Lugat-ı Nâcî. (5. Baskı). Çağrı Yayınları.
• Mütercim Âsım Efendi. (2009). Burhân-ı katı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Okumuş, S. (2007). Nebzî divanı (inceleme-metin). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Selçuk Üniversitesi
• Okuyucu, C. (1994). Cinânî hayatı, eserleri, dîvânının tenkidli metni. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Onay, A. T. (1992). Eski Türk edebiyatında mazmunlar. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Önal, S. (2010). Hâtif, hayatı, edebî kişiliği ve divanı (inceleme-karşılaştırmalı metin). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Atatürk Üniversitesi.
• Özhatay, N., Özhatay, E. ve Keskin, M. (2017). Çekmeköy’ün kır çiçekleri. Çekmeköy Belediyesi Yayınları.
• Özkan, Ö. (2010). Bir tedavi bitkisi olarak gül’ün divan şiirindeki görünümleri. B. Kemikli ve S. Turan (Ed.). Gül kitabı, Gül kültürü üzerine incelemeler.( s.273-281) içinde.
• Öztoprak, N. (2010). Divan şiirinde giyim kuşam üzerine bir deneme. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi. (4), 103-154.
• Pakalın, M. Z. (1983). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü. (3. Baskı). MEB. Yayınları.
• Sinan, B. (2004). Bâlî Çelebi ve divanı (2b-35a) inceleme-metin. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Boğaziçi Üniversitesi.
• Solmaz, A. O. (2014). Söz varlığımızda deve. Naskali, E. G. ve Demir, E. (Ed.), Deve kitabı (ss. 247-262) içinde. Kitabevi Yayınları.
• Şemseddin Sâmi. (1989). Kâmûs-ı Türkî. Enderun Kitabevi.
• Şen, E., Dinç Kaya, H. (2021). Doğumda geleneksel uygulamalar: Fatma Ana eli bitkisi (Anastatica hierochuntica L.). Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi. 11 (2), 223-229.
• Şentürk, A. A. (2016). Osmanlı şiiri kılavuzu. Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi (OSEDAM), C. 1.
• Şentürk, A. A. (2017). Osmanlı şiiri kılavuzu. Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi (OSEDAM), C. 2.
• Şeyh Galib (1975). Hüsn ü aşk. (O. Okay. ve H. Ayan Haz.).Dergâh Yayınları.
• Şükûn, Z. (1984). Farsça-Türkçe lûgat gencinei güftâr ferhengi Ziya. MEB Yayınları. I-II.
• Tansuğ, S. (1988). Türklerde çiçek sevgisi ve “sümbülname” (The Turkish love of flowers and “Sümbülname”). Grafik Sanatlar Matbaacılık A.Ş.
• Tanyıldızı, E. (2015). Elazığ halk kültüründe doğum adetleri. Turkish Studies. 10 (12), 1067-1084.
• Tarlan, A.N. (1992). Hayâlî divanı. Akçağ Yayınları.
• Taş, H. (2017). Vahyî dîvanı, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55745,vahyi-divanipdf.pdf?0 adresinden 23.04.2022 tarihinde alınmıştır.
• Taşhan, S. T., Boybay Koyuncu, S. (2018). Kadınların doğuma yönelik geleneksel yöntemler ve etkileyen faktörler. Acıbadem Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi. (2), 150-155.
• Tırman, F. (1987). Tabii çiçekler morfolojisi ve yapma çiçekçilikte kullanılan kalıplar. Selçuk Üniversitesi Yayınları.
• Turan, M. (2019). XIV ve XV. yüzyıl divanlarında “koku” kavramı etrafında oluşan benzetme ve hayal dünyalarına bir bakış. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (SUTAD). (45), 251-272.
• Tuzlacı, E. (2011). Türkiye bitkileri sözlüğü. (2. Baskı). Alfa Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (2009). Türkiye’de halk ağzında derleme sözlüğü. (3. Baskı) Komisyon. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (2011). Türkçe sözlük. (11. Baskı). Akalın, Ş. H. (Haz.), Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ulusoy, B. İ. (2021). Sivas Yıldızeli ilçesine bağlı M. Sarıkaya, Karakaya, Kavak Ve Belcik köylerinin doğumla ilgili adet ve inanmaların sosyal antropolojik açıdan incelenmesi. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Cumhuriyet Üniversitesi.
• Uysal Bozaslan, S., Çağlar, A. (2017). Divan şiirinde sipend/üzerlik. ASOS JOURNAL Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi. 5 (54), 269-288.
• Uzun, T. (2016). İslam resim sanatında hz. Meryem. Sosyal ve Liberal Bilimlerde Yeni Yönelimler. (C. I, ss. 393-407) H. Babacan ve S. Özer, (Ed.). Gece Kitaplığı.
• Uzun, A. (1999). Dîvân şiirinde İslâm dîni dışındaki diğer dinlerle ilgili mefhumlar. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Trakya Üniversitesi.
• Üçer, M. (2017). Halk kültürümüzde Hz. Fâtıma (Fadime Ana). Cennet Kadınlarının Seyyidesi Hz. Fâtıma. (ss. 185-202) A. Aksu (Ed.). Sivas Belediyesi Yayınları.
• Yenikale, A. (2017). Sünbülzâde Vehbî dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56212,sunbulzade-vehbi-divanipdf.pdf?0 adresinden 25.09.2022 tarihinde alınmıştır.
• Yergin, A. (2021). Van’da doğum gelenekleri. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• Yıldız, A. (2010). Fenâyî Cennet Efendi divanı. https://acikerisim.cumhuriyet.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12418/12163/Fenayi%20Cennet%20Efendi%20Divan%C4%B1.pdf?sequence=1&isAllowed=y adresinden 14.02.2023 tarihinde alınmıştır.
• Yücel, E. (2002). Çiçekler ve yer örtücüler. Etam Matbaa Tesisleri.
• Yüksel, D. (2007). Gaziantep ve çevresinde doğumla ilgili inanış ve uygulamalar. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Gaziantep Üniversitesi.
• https://www.evimdergisi.com.tr/siklamen-cicegi-bakimi-nasil-yapilir-siklamen-cicegi-ozellikleri Erişim Tarihi: 02.03.2023