İLETİŞİM ÖGESİ OLARAK İSTANBUL’DA ÇEŞMELER

Yıl 2025, Sayı: 19, 247 - 262, 27.03.2025

Ayşegül Dede

https://doi.org/10.32579/mecmua.1626659

Öz

Su canlılar için temel bir kaynaktır. Suyun halka ulaştırılması su yolları ile gerçekleştirilmiştir. İstanbul’un fethi ile Osmanlı Devleti tarafından su yolları inşa ettirilmiş ve suyun topluma ulaştırılması çeşmeler ile sağlanmıştır. İstanbul’daki çeşmeler çocuk, genç, kadın ve yaşlı olmak üzere toplumsal yapıdaki farklı grupları birleştirmesi sonucunda önemli bir sosyo-kültürel öge olarak gündelik yaşam kültüründe yerini almıştır. Bu çalışmanın amacı İstanbul’daki çeşmelerin toplumsal yaşamdaki işlevini açıklamaktır. Çalışmada doküman analizi ile çeşmeler tipolojik olarak sınıflandırılmış ve üçüncü mekân olgusu kapsamında iletişim bağlamına göre analiz edilmiştir. Çalışmada sosyal, psikolojik ve duygusal bağlamda meydan çeşmesi olan III. Ahmed Çeşmesi, yer bağlamında namazgâh çeşmesi olan Lâdikli Ahmed Ağa Çeşmesi ve zaman bağlamında Ayrılık Çeşmesi analiz edilmiştir. III. Ahmed Çeşmesi toplumsal yaşamda sanat, tarih, kültür ve edebiyat unsurları ile dinamik bir şekilde var olmuş, iletişim temelinde sosyal ilişkileri güçlendirmiş ve toplumsal değişmeye öncülük etmiştir. Namazgâh çeşmesi olan “Lâdikli Ahmed Ağa Çeşmesi” sosyal ilişkilerin oluşturulması ve toplumsal iletişimin güçlenmesine imkân tanıyan önemli yapılardan birisi olmuştur. Ayrılık Çeşmesi zaman kavramı ile vedanın sembolü olarak işlev görmüş ve ayrılığın getirdiği acı ve hüzün temelinde duygusal iletişimi sağlamıştır. Çalışmada İstanbul’daki çeşmelerin iletişim ögesi temelinde gündelik yaşam kültüründe aktif bir şekilde var oldukları ve toplumda bütünleşme, dayanışma ve paylaşmada işlevsel oldukları belirtilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Çeşme, İstanbul, sosyal, psikolojik ve duygusal bağlam, yer bağlamı, zaman bağlamı.

Communication Element as Fountains in Istanbul

Öz

Fountains in Istanbul have different functions in the culture of everyday life. Fountains unite women, children, the elderly, and the young based on communication, making fountains an important socio-cultural element in society. In the study, the fountains were analyzed typologically by document analysis categorized. And within the scope of the third space phenomenon, fountains are included in the context of communication. In the survey, the Fountain of Ahmed III as a square fountain in the socio-cultural context, Lâdikli Ahmed Ağa Fountain as a prayer fountain in the physical context, and Ayrılık Fountain in the temporal context were analyzed. Fountain of Ahmed III, a square fountain, dynamically existed in social life with elements of art, history, culture, and literature, strengthened social relations based on communication, and pioneered social change. The Lâdikli Ahmed Ağa Fountain, the fountain of namazgâh, has been one of the important structures that enabled the creation of social relations and, strengthened social communication. The Fountain of Separation is a symbol of farewell based on the concept of time and provides emotional communication based on the pain and sadness brought by separation. In the study, it is stated that the fountains in İstnabul actively exist in daily life culture based on communication and functional social integration, solidarity, and sharing.

Anahtar Kelimeler

Fountains, Istanbul, place context, social, psychological and emotional context, time context.

Kaynakça

• Alptürker, G., İ. (2019). Sudan geçmeye izinli olma/olmama üzerine bir araştırma. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 12 (27), 72-689.
• Albayrak, M. (2016). Ayrılık çeşmesi. Tarih Dergisi, (25), 41-43.
• Ateş, İ. (1989). Mimar Sinan’ın kurduğu vakıf. VI. Vakıf Haftası Türk Vakıf Medeniyeti Çerçevesinde Mimar Sinan ve Dönemi Sempozyumu, 95-128, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Ahunbay, Z. (1989). Mimar Sinan’ın şehirci yönü. VI. Vakıf Haftası Türk Vakıf Medeniyeti Çerçevesinde Mimar Sinan ve Dönemi Sempozyumu, 131-139, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Atılgan, A. (2014). Ladikli Ahmed Ağa çeşmesi. https://atilganblog.blogspot.com/2014/12/yeldegirmeni-5-ladikli-Ahmed-aga.html adresinden 15 Eylül 2024 tarihinde alınmıştır.
• Anadolu Ajansı (2017). 15 temmuz şehitler çeşmesi açıldı. https://www.aa.com.tr/tr/15-temmuz- darbe-girisimi/15-temmuz-sehitler-cesmesi-acildi/862992 adresinden 25 Kasım 2024 tarihinde alınmıştır.
• Bulut, C. ve Savaş Y., P. (2022). Osmanlı İmparatorluğu’nda sosyo-kültürel yapısı ile mahalle. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (48), 281-301. https://doi.org/10.30794/pausbed.903923
• Crow, J. (2015). Bizans Konstantinopolis’inin su tedarik sistemi. (A. Aydoğan ve T. Kaçar, Çev.). Büyük İstanbul Tarihi 6, 44-53, https://istanbultarihi.ist/194-osmanli-istanbulunun-su-tarihi adresinden 17 Mart 2024 tarihinde alınmıştır.
• Çeçen, K. (1991). Mimar Sinan’ın yaptırdığı en büyük eser kırkçeşme suları. Bilim ve Teknik E-Dergisi, (289), 5-11.
• Çeçen, K. (1997). Halkalı su yolu. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C.15, ss. 362-365). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çetintaş, S. (1955). Türklerde su, çeşme ve sebil. Güzel Sanatlar, (5), 125-147.
• Çelebi, M. S. (2003). Tezkiretü’l bünyan ve tezkiretü’l ebniye. (H. Develi, Haz.). Koç Kültür Sanat Tanıtım.
• Demirhan, E. A. (2013). Nevsali afiyette Hamidiye suları üzerine yorumlamalar. Türk Dünyası Tarih Kültür, 53 (317), 57-61.
• Ertuğrul, Ö. (1993). Türk İslam su mimarisinde Bozdoğan Maksemi. Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmalar Merkezi.
• Ertağ, B. (1989). Mimar Sinan’ın inşa ettiği türbeler. VI. Vakıf Haftası Türk Vakıf Medeniyeti Çerçevesinde Mimar Sinan ve Dönemi Sempozyumu, 213-252, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Erdoğan, İ. (2011). İletişimi anlamak. Pozitif Matbaacılık.
• Eyice, S. (1993). Çeşme. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C.8, ss. 277-287). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Han, A. (2019). Osmanlı döneminde Yerebatan sarnıcı ve mahallesi. Yıllık: Annual of Istanbul Studies (1), 81-99. https://doi.org/10.53979/yillik.2019.5.
• İlhan, M., M. (2008). Osmanlı su yollarının sevk ve idaresi. Tarih Araştırmaları Dergisi, 27(44), 41-66. https://doi.org/10.1501/Tarar_0000000408
• İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi (2015). Taksim su yolu https://cdn.iski.istanbul/uploads/TAKSIM_SU_YOLU_5981ae82bb.pdf adresinden 15 Temmuz 2024 tarihinde alınmıştır.
• İstanbul Ticaret (2024). Yardımlaşmanın simgesi tarihi çeşme. https://istanbulticaretgazetesi.com/yardimlasmanin-simgesi-tarihi-cesme. adresinden 28 Şubat 2024 tarihinde alınmıştır.
• Diyanet İşleri Başkanlığı (2011). Kuran’ı Kerim Meali. https://yayin.diyanet.gov.tr/File/Download?path=430_1.pdf&id=430
• Kazancıoğlu, H. (2016). Mihrişah Vâlide sultan su bendi. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18(34), 93-123. https://doi.org/10.17335/sakaifd.286284
• Koçak, K. ve Çobanoğlu, A., V. (2023). Birinci ulusal mimarlık dönemi eserlerinden İstanbul Göztepe hamidiye çeşmesi üzerine bir değerlendirme. Çeşm-i Cihan: Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi E-Dergisi 10 (2), 27-48. https://doi.org/10.30804/cesmicihan.1353843.
• Kadıköy Belediyesi (2011). Kadıköy çeşmeleri. (G. Kızılkayak, Haz.). Kadıköy Belediyesi.
• Karpuz, H. (2009). Konya halk mimarisinde su yapıları, Su Medeniyeti Sempozyumu. 546-559. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi.
• Kılınçer, G. (2007). Kaybolan çeşmeler. Kuveyt Türk Yayınları.
• Koçyiğit, F. (2018). Bir güç temsili olarak Tanzimat dönemi çeşmeleri. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, 5 (12), 81-106.
• Koçyiğit, F. (2019). Osmanlı mimarisinde meydan çeşmeleri. Akdeniz Sanat (13), 339-354.
• Kepezkaya, H. ve Yaman, B. (2024). Osmanlı Dönemi’nde valide sultanların su mimarisine katkıları: çeşmeler. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 11 (5), 3060-3090.
• Misalli Büyük Türkçe Sözlük (2020). Namazgah. (İ. Ayverdi, Haz.). Kubbealti Neşriyat.
• Oldenburg, R. (1991). The great good place. Marlowe and Company.
• Önge, Y. (1984). Vakıf müessesinde su ve önemi. Vakıf Haftası Dergisi, (1), 3-34.
• Önge, Y. (1981). Türk su mimarisinde suluk adını verdigimiz çeşmeler. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi (1), 115-121.
• Pala, İ. (2000). Fuzuli’nin su kasidesi. Osmanlı Su Medeniyeti Uluslararası Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 111- 118, İstanbul: İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi
• Refik, A. (1936). III. Ahmed çeşmesi. Akşam Gazetesi. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1936-02-28/8 adresinden15 Temmuz 2024 tarihinde alınmıştır.
• Rumi, M. C. (2016). Mesnevi. (V. Ç. İzbudak, Çev.). Doğan Kitap.
• Sürmeli, M. (2015). Tarihe tanıklık eden çeşme. Gazete Kadıköy https://www.gazetekadikoy.com.tr/yasam/tarihe-taniklik-eden-esme adresinden 21 Ocak 2024 tarihinde alınmıştır.
• Şehriyar, G. (2017). Mitolojide su unsuru ve onun Köroğlu hikayesine yansıması. Türkoloji, (86), 69-77.
• Topçu, E. (2016). Çeşmeler ve çeşmebaşı kültürü. Şehir ve Düşünce, (9), 46-57.
• Topaloğlu, N. (2022). Edebiyat ve yansı bağlamında Fuzuli’nin su kasidesi. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (9), 357-374.
• Tanman, M., B. (2024). Aziz Mahmud Hüdâyî külliyesi. https://islamansiklopedisi.org.tr/aziz-mahmud-hudayi-kulliyesi adresinden 17 Mart 2024 tarihinde alınmıştır.
• Tabakoğlu, A. (2016). Osmanlı İstanbul’unun su tarihi. Büyük İstanbul Tarihi 6, 82-117. https://istanbultarihi.ist/194-osmanli-istanbulunun-su-tarihi adresinden 17 Mart 2024 tarihinde alınmıştır.
• Urfalıoğlu, N. (2015). İstanbul'un çeşme ve sebilleri. Antik Çağdan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, 468-481, https://istanbultarihi.ist/194-osmanli-istanbulunun-su-tarihi adresinden 17 Mart 2024 tarihinde alınmıştır.
• Uğuryol, D. (2020). Hamidiye suyu tesislerine ait yapıların ve çeşmelerin günümüzdeki durumu ve koruma önerileri. Sanat Tarihi Dergisi, 29(2), 425-453. https://doi.org/10.29135/std.638640
• Yalçınkaya, F. (2021). Türk dünyası masallarındaki kutsal su motifi: abı hayat. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi (18), 62-70. https://doi.org/10.46400/uygur.1004874
• Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (1999). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Seçkin Yayınevi.
• Yücel, E. (1967). İstanbul'da Bizans sarnıçları. Mimarlar Odası Dergisi, (1), 16-20.
• Yazıcı Metin, N. (2021). Arşiv belgelerine göre Sinop’taki şüheda/şehitler çeşmesi. Sanat Tarihi Dergisi, 30(2), 945-967. https://doi.org/10.29135/std.890449
• Görsel Kaynaklar Görsel 1. Kültür Envanteri (2024c). Sümbül Efendi camii kuş çeşmesi. https://kulturenvanteri.com/tr/yer/sumbul-efendi-camii-kus-cesmesi/#17.1/41.003513/28.928536 adresinden 21 Ocak 2024 tarihinde alınmıştır.
• Görsel 2. Kültür Envanteri (2024a). Kanuni Sultan Süleyman çeşmesi. https://kulturenvanteri.com/tr/yer/kanuni-suleyman-han-cesmesi-fatih/#17.1/41.013138/28.94849 adresinden15 Temmuz 2024 tarihinde alınmıştır.
• Görsel 3. Kültür Envanteri (2024b). Aziz Mahmud Hüdayi efendi çeşmeleri. https://kulturenvanteri.com/tr/yer/aziz-mahmud-hudayi-efendi cesmeleri/#17.1/41.022475/29.014577 adresinden 17 Mart 2024 tarihinde alınmıştır.
• Görsel 4. Konak Mimarlık (2024). 15 temmuz şehitler çeşmesi. https://www.konakmimarlik.com/portfolio/15-temmuz-sehitler-cesmesi-2/ adresinden15 Temmuz 2024 tarihinde alınmıştır.
• Görsel 5. Koç Üniversitesi (2024). Topkapı Sarayı III. Ahmed çeşmesi. https://librarydigitalcollections.ku.edu.tr/dijital-sergiler/ucuncu-ahmed-meydan-cesmesi/ adresinden 2 Ocak 2024 tarihinde alınmıştır.
• Görsel 6. Salar, Ö. F. (2018). Namazgâhlar. https://yedikita.com.tr/namazgahlar/ adresinden 19 Temmuz 2024 tarihinde alınmıştır.
• Görsel 7. Atılgan, A. (2014). Ladikli Ahmed Ağa çeşmesi. https://atilganblog.blogspot.com/2014/12/yeldegirmeni-5-ladikli-Ahmed-aga.html adresinden 19 Temmuz 2024 tarihinde alınmıştır.
• Görsel 8. Kültür Envanteri (2017). Ayrılık çeşmesi. https://kulturenvanteri.com/tr/yer/ayrilik- cesmesi/#17.1/40.998394/29.030228 adresinden 28 Şubat 2024 tarihinde alınmıştır.
• Görsel 9. Tosun, C. (2017). Osmanlı döneminde askerlerin uğurlandığı yer ayrılık çeşmesi. https://www.gzt.com/gztmzt/osmanli-doneminde-askerlerin-savasa-ugurlandigi-yer-ayrilik-cesmesi-2911346 adresinden 28 Şubat 2024 tarihinde alınmıştır.