ESKİ UYGURCA BUDİST METİNLERDE UMAY-DOĞUM VE KADININ TEMSİLİ

Yıl 2023, , 44 - 59, 09.07.2023

Serap Sevim

https://doi.org/10.60051/medbel.1315255

Öz

Türklerin en eski inanç sisteminin tek tanrı inancı olduğu kabulünün yanında önemli bir yer tutan kültler oldukça yaygındır ve Umay’ın da bir kült olduğu ifade edilmektedir. İlk olarak Köktürk Kitabeleri’nde umay teg ögüm katun (KT D 31) ve teŋri umay ıdok yėr suv basa bėrti erinç (T/2 B 3) ibarelerinde karşımıza çıkan Umay başlangıçta doğum, bereket ve çocukların koruyucu Tanrıçası olarak tasavvur edilmiştir. Eski Türk inanç sistemindeki doğum kavramı ile Budizm’deki doğum kavramı temelde birbirinden oldukça farklıdır, ancak Umay aracılığıyla bir ortaklık kurulduğu görülmektedir. Budizm’de yeniden doğum inancına göre, ölen her insanın ruhu farklı bir bedene girmek suretiyle tekrar doğmaktadır. Budizm’de nihai hedef olan Nirvana’ya ulaşana kadar devam edecek yeniden doğumlar dört farklı şekilde gerçekleşmektedir. Bu doğumlardan biri olan ög karınca tugum aynı zamanda Umay’da tugum olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu kullanım aracılığıyla eski Uygurca Budist metinlerde Umay ile doğum arasında bağlantı kurularak kadına kutsallık atfedildiği görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Budizm, Umay, kadın, doğum

Kaynakça

• Akman, E. (2002). Türk ve Dünya Kültüründe Su Kültü Üzerine Düşünceler. Kastamonu Eğitim Dergisi, 10 (: 1-10).
• Alagöz, N. (2020). Berlin Turfan Koleksiyonundaki Bir Yüzü Türkçe Diğer Yüzü Çince Olan Uygur Harfli Yazmalar (Giriş, Metinler, Tıpkıbasımlar). (Yayımlanmamış yüksek lisan tezi). Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi.
• Arat, R.R. (1987). Uygurlarda Istılahlara Dair. Hazırlayan Osman Fikri Sertkaya. Makaleler Cilt I. Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü. s.364-389.
• AY, Kaya, C. (2021). Uygurca Altun Yaruk Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BT II, Röhrborn, K. (1971). Eine Uigurische Totenmesse. Berlin: Akademia Verlag. (Text Übersetzung Kommentar Raksimiles.) Berliner Turfan-Texte II.
• BT XXXVIII, Kasai, Y. (2007) Die alturkischen Fragmente mit Brāhmī-Elementen. Belgium: Brepols Publishers n.v. Turnhout. (unter Mitarbetit von Hirotoshi Ogihara). Berliner Turfan-Texte XXXVIII.
• BTL Kara, G., Zieme, P., Tugusheva, L. (2022), Avalokiteśvara-Sūtras, (Edition altuigurischer Übersetzungen nach Fragmenten aus Turfan und Dunhuang) Berliner Turfantexte L, Belgium: Brepols Publishers n.v. Turnhout.
• Campbell, N. A., Reece, J.B. (2008). Biyoloji. Ed. Ertunç Gündüz, Ali Demirsoy ve İsmail Türkan. Ankara: Palme Yayıncılık.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. London: Oxford University Press, Ely House.
• Çoruhlu, Y. (2002). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Duran, R. (2012). Mitoloji ve Din. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Yayınları: Vol. 1493.
• Elliade, M. (2022). Dinler Tarihine Giriş. 4.Baskı, Çev. Lale Arslan Özcan, İstanbul: Alfa Yayınları.
• Elliade, M. (2020). Mitler, Rüyalar ve gizemler. 2.Baskı, Çev. Cem Soydemir, Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Elmalı, M. (2012). Eski Uygur Türkçesi Metinlerinde Metamorfoz, Acta Turcica, Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi, Yıl IV, Sayı 2-1, Temmuz 2012 “Kültürümüzde Tebdil-i Kıyafetler”, Editörler: Emine Gürsoy Naskali, Hilal Oytun Altun.
• Elmalı, M. (2016). Daśakarmapathāvadānamālā Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin-Tıpkıbaskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gershevitch, I. (1961). A Grammer of Manichean Sogdian, Publications of the Philological Society. Oxford: Basil Blackwell.
• Gömeç, S.Y. (190). Umay Meselesi. Tarih İncelemeleri Dergisi, 5(1) s. 277–282.
• Güngören, İ. (1981). Buda ve Öğretisi. İstanbul: Yol Yayınları.
• İnan, A. (1968). Makaleler ve İncelemeler: Umay İhalesi Hakkında. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kafesoğlu, İ. (1997). Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Karaayak, T. (2017). Eski Uygurca Abitaki Metinlerinin Sözvarlığı. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi.
• Keith, A.B. (2021). Hint Mitolojisi Efsaneler ve İnançlar Diyarı. Çev. İnönü Korkmaz, İstanbul: Maya Kitap. Köksel, B. (2011). WOMEN in ORHON LEGENDS. e-Journal of New World Sciences Academy: Humanities. 6(2), 331-341.
• Ercilasun, A.B., Akkoyunlu, Z. (2020) .Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugât’it-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nakamura, H. (2010). Buddha. Çev. Zeynep Seyhan. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Ölmez, M. (2015). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları, Metin-Çeviri-Sözlük. Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
• Pattanaik, D. (2016). Hint Mitolojisine Giriş Mit ve Mitya. Cev. Cigdem Erkal. Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Ruben, W. (1947). Budhizm Tarih. Çev. Abidin İtil, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi.
• Sevim, S. (2022). Altun Yaruk’ta Kadın Bedeniyle Doğmak. Altun Yaruklug Ceval Beg Bitigi. Ed. Murat Elmalı,
• Hacer Tokyürek. İstanbul: Asos Yayınları, 217-230.
• SH, Soothill, W. E., Hodous, L. (1937). A Dictionary of Chinese Buddhist Terms. London.
• Şatır, S. (2005). Buda-Suyun Üzerindeki Lotus. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Taş, İ. (2002). İslâm Öncesi Türk Düşüncesinde Kozmogoni-Kozmoloji (1. baskı). Konya: Kömen Yayınları.
• Tokyürek, H. (2019). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm Terimleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tokyürek, H. (2016). Eski Uygur Budist Metinlerinde Şeytan, Yılan, Kadın İlişkisi. Türkiyat Mecmuası c.26\1, s.301-310.
• Turan, F. A., Ozan, M. (2016). Eski Türklerde Tek Tanrı İnancı. Türk Mitolojisine Giriş. Ed. Fatma Turan, Meral Ozan. Ankara: Gazi Kitabevi.
• TT VI, Bang, W., Arat, R.R. (1934). Türkische Turfan Texte VI, Das buddhische Sūra Sekiz Yükmek. Berlin. (SPWA. Phil.-hist.KI. 1929, 1593-192).
• TT IX, Gabain, A., Winter, W. (1958). Turkiche Turfan Texte IX, Ein Hymnus an den Vater Mani Auf “Toharische” B mit alttturkischer Ubersetzung. Berlin. (ADAW. Klasse für Spachen, Literatur und Kuntst 1956, 2).
• Uğur, F. (2019). Eski Uygur Türkçesi Metinlerinde Cehennem Algısı ile İslami Dönem Eserlerindeki Cehennem Algısının Karşılaştırılması. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi) Kayseri: Erciyes Üniversitesituran.
• U II, Tekin, Ş. (2019). Uygurca Metinler II, Maytrısimit Burkancıların Mehdisi Maitreya ile Buluşma Uygurca İptidai Bir Dram. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yeşilyurt, B. (2019). Türk Kültüründe Umay Kültü ve Yansımaları. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Zieme, P., Kara, G. (1978). Ein uigurisches Totenbuch, Nāropas lehre in uigrischer übersetzung. Budapest: Akademiai Kiado. Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch - Deutsch – Türkisch, Eski Uygurcanın El Sözlüğü, Eski Uygurca – Almanca – Türkçe. Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.