Moğol İmparatorluğu Döneminde Ortak Tüccarlar ve Ming Hanedanı Döneminde Sona Erişi

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 3, 54 - 73, 30.12.2022

Şirinay Aziz

Öz

Moğol İmparatorluğu döneminden (1206-1368) önce Uygurlar başta olmak üzere diğer yabancı kavimler de Çin’de yerleşerek ticari faaliyetlerde bulunmuşlardır. Bu durum Moğol İmparatorluğu döneminde tüccarların geniş ölçüde ticari faaliyetler göstermelerine alt zemin hazırlamıştır. Cengiz Han batı seferleri sonrası çok sayıda Orta Asyalı ve Batılı bilim adamları, tüccarlar ve zanaatkarları kendisiyle beraber getirdi ve böylece bu zümreler Moğolistan ve Çin topraklarına yayıldı. Cengiz Han ve Ögeday Kaan’ın Kıtan asıllı veziri Yeluchucai’nin “at üzerinde dünyaya hakim olunabilir ama at üzerinde dünya yönetilmez” önerisiyle, tüccarlar “ortak” adı altında sadece han ve hanedan üyelerinin kendilerine sağladığı destek ve sermaye ile işbirliği yapıp kâr elde etmek dışında devlet yönetimine de dahil edildi. Cengiz Han ve Ögeday Kaan döneminde tüccarlara ferman, berat ve payzaların verilmesi, Yam Teşkilatından faydalanması ve her türlü vergilerden muaf tutulması gibi ayrıcalıklar sağlanırken, Mönge Han döneminde yaptıkları suiistimallerden dolayı sağlanan ayrıcalıklar sona erdi. Ancak sonra tahta geçen hanlar döneminde tüccarlara ayrıcalıklar sağlanmaya devam etti.
Yuan Hanedanı’nın kurucusu Kubilay Han döneminde Kubilay Han döneminde devlet kurumlarında yaptığı bazı düzenlemelerde ortaklar (tüccarlar) artık han ve hanedan üyeleri ile direk iş birliği yapamamakta ve ilgili bürolar tarafından kontrol altında tutulmuştur. Ming Hanedanının (1368-1644) Çin’deki Moğol sülalesini kuzeye kovup Çin’de hakimiyet kurmasıyla beraber ortaklar ortadan kalktı. Ming Hanedanı ile yabancı ülkeler arasındaki dış ticaret bu dönemde haraç sistemi ile elçiler aracılığıyla yapıldı. Elçilerin çoğu tüccarlardan oluşuyordu, Çin pazarına ulaşmak için tüccarlar da elçi kılıfında Çin’e geliyorlardı. Bu çalışmamızda ortak sisteminin ne olduğu, bu sistemin Moğol İmparatorluğu döneminde nasıl işlediği ve Ming Hanedanı döneminde Çin’de sona erişi üzerinde analiz edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Moğol İmparatorluğu, Ortak, Yuan Hanedanı, Semu, Wotuo

Kaynakça

• Allsen, Thomas. “Mongolian Princes anf Their Merchant Partners 1200-1260”. Asia Major. Vol. 2. No. 2 (1989): 83-126.
• Anonim. Moğolların Gizli Tarih. Çeviren Ahmet Temir. Ankara: Türk Tarihi Kurumu Basımevi, 1986.
• Anonim. Yuan Tüzüzğü-Yuan Dian Zhang 元典章. Taibei: Zhongyang Yanjiuyuan Lishi Yuyan Yanjiusuo 中央研究院曆史語言研究所, 2016.
• Arıcanlı, İsenbike, “Tarihte Türk-Çin İlişkileri Hakkında Çin ve Türk Görüşleri”. Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi. S. 13 (1985): 125-135.
• Bao, Yuhong 包玉红. “Yuandai Quanfu Si Yanjiu 元代泉府司研究”. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). İç Moğolistan: İç Moğolistan Üniversitesi, 2015.
• Bozian, Peter. The Role of Ortoy Merchants in the Mongolian Court: From the Rise of the Mongol Empire to the Fall of Yüan Dynasty. From Climactic Destruction to Economic Revitalization: Commerce, Disease and War in Eurasia, 1200-1900. South Carolina: CreateSpace Independent Publishing Platform, 2014: 90-111.
• Ceng, Wenwu 曾問吾. Zhongguo Jingying Xiyu Shi 中國經營西域史. Shanghai: Wenhai Chubanshe 文海出版社, 1936.
• Chen, Gaohua 陈高华, “Yuandai Shangshui Chutan 元代商税初探”. Zhongguo Shehui Kexueyuan Yanjiushengyuan Xuebao 中国社会科学院研究员学报. No. 1 (1997): 8-16.
• Cüveynî, Alaaddin Ata Melik. Tarih-i Cihan Güşa. Çeviren Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarihi Kurumu, 2013.
• Eberhard, Wolfram, Çin Tarihi. Ankara: Türk Tarihi Kurumu Basımevi, 1947.
• Endicott-West, Elizabeth, “Merchant Associations in Yüan China: The ‘Ortoy’”. Asia Major. Vol. 2. No. 2 (1989): 127-154.
• Fang, Hao 方豪, Zhongxi Jiaotong Shi 中西交通史. Shanghai: Shanghai Renmin Chubanshe 上海人民出版社, 2008.
• Franke, Herbert and Twitchett, Denis. The Cambrigde History of China. Başvuru Kitapları. New York: Cambrigde University Press, 2008.
• Hu, Xingdong 胡兴东. “Wotuo: Mengyuan Shiqi Minshi Zhidu De Yige Chuangxin 斡脱：蒙元时期民事制度的一个创新”. Yunnan Shifan Daxue Xuebao 云南师范大学报. Vol. 35. No. 5 (2003): 35-40.
• İbn Battûta Tancî, Ebû Abdullah Muhammed. İbn Battûta Seyahatnâmesi. Çeviren Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2004.
• İpşirli, Mehmet. “Elçi.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11: 3-15. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Jian, Neihu 简内互. Yuandai Menghan Semu Daiyu Kao 元代蒙漢色目待遇考. Taibei: Shangwu Yinshuguan, 1932.
• Kafalı, Mustafa, Çağatay Hanlığı 1227-1345. Ankara: Berikan Yayınevi, 2005.
• Kalan, Ekrem. “Moğollar Devrinde İpek Yolu”. İpek Yolu. ed. Ahmet Taşağıl. İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı, 2015: 93-108.
• Kalan, Ekrem. “Cengiz Han ve Bütüncül Dünya Tasavvuru”. Cengiz Han ve Mirası. ed. Cem Korkut, Mürsel Doğrul. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2021: 44-62.
• Kalan, Ekrem. “Geç Ortaçağ’da İpek Yolunda Diplomat ve Ajan Olarak Tüccarlar”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi. C. 5. S. 12 (2017): 91-96.
• King Fairbank, John. “Tributary Trade and China’s Relations With The West”, The Journal of Asian Studies. Vol. 2, No. 2 (1942): 129-149.
• Li, Jinxin 李进新. Xinjiang’da Kurulan İslam Hanlıklarının Kısaca Tarihi. Çeviren Ablet Nurdun, İmincan Seydi, Muhammetcan Mümin, Abduşükür Mehsut. Urumçi: Xinjiang Halk Neşriyatı, 2003.
• Liu, Zhiyang 刘志杨. “Mingdai Hami, Tulufan Diqu Huihui De Chengfen Ji Yisilanjiao De Shentou 明代哈密, 土鲁番地区回回的成分及伊斯兰教的渗透”, Zhongyang Minzu Xueyuan Xuebao 中央民族学院学报. No. 5 (1988): 75-78.
• Ma, Duoduo 马朵朵. “Yuandai Xindai Wenti Yanjiu 元代信贷问题研究”. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Hebei: Hebei Pedagoji Üniversitesi, 2010.
• Ma, Mingda 嘛明达. “Zhu Yuanzhang Qishi Semu Ren 朱元璋歧视色目人”. Huizu Yanjiu 回族研究. No. 1 (2006): 98-102.
• Man, John. Xanadu. London: Bantam Books, 2010.
• P. Atwood, Christopher. Encyclopedia of Mongolia and The Mongol Empire. Bloomington: Facts On File, Inc., 2004.
• O. Hucker, Charles. A Dictionary of Official Titles in İmperial China. Taipei: Southern Materials Center, INC., 1986.
• Özyetgin, A. Melek. “On the Term Ortuq (⁓Ortaq) ‘Merchant’ among the Old Turks”. İnternational Journal of Central Asian Studies. Vol. 11-1 (2007): 1-17.
• Peng, Daya 彭大雅 ve Xu, Ting 徐霆, Cengiz İmparatorluğu Hakkında İlk Tarih Kayıtları: Meng Ta Pei Lu ve Hei Ta Shi Lu. Çeviren Ankhayar Danuu. İstanbul: Ötüken Neşriyatı, 2012.
• Poppe, Nicholas. “The Turkic Loan Words in Middle Mongolian”. Central Asiatic Journal. Vol. 1. No. 1 (1955): 36-42.
• Qian, Mu 錢穆. Guoshi Dagang 國史大綱. Beijing: Shangwu Yinshu Guan 商務印書館, 1991.
• Morgan, David. The Mongols. Oxford: Blackwell Publishing, 2007.
• Rossabi, Morris. “The ‘Decline’ of the Central Asian Caravan Trade”. From Yuan to Modern China and Mongolia: The Writings of Morris Rossabi. ed. Morris Rossabi. Boston: Brill, 2014: 201-220.
• Rossabi, Morris. Kubilay Han Yaşamı ve Dönemi. Çeviren Özgül Özol. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2015.
• Rossabi, Morris. “Notes on Mongol İnfluences on The Ming Dynasty”. Euriasian İnfluences on Yuan China. ed. Morris Rossabi. Singapore: İnstitute of Southeast Asian Studies, 2013: 200-223.
• Rossabi, Morris. “The Muslims in the Early Yüan Dynasty”. China Under Mongol Rule. ed. John D. Langlois. Princenton: Princenton University Press, 1981: 257-295.
• Si, Maguang 司马光. Yönetimin Genel İlkeleri-Zizhi Tongjian 资治通鉴. Beijing: Zhonghua Shuju 中华书局, 1993.
• Song, Lian 宋濂. Yuan Yıllığı-Yuan Shi 元史. Beijing: Zhonghua Shuju, 1976.
• Taşağıl, Ahmet. “Karahıtaylar.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24: 415-416. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• Togan, A. Zeki Velidî. Umumî Türk Tarihi’ne Giriş. İstanbul: Enderun Kitapevi, 1981.
• Togan Arıcanlı, İsenbike. “Moğollar Devrinde Çin’de Ticaret ve ‘Ortak’ Tüccarları”. Toplum ve Bilim. No 25/26 (1984): 71-89.
• Togan, İsenbike. “Çinggis Han ve Moğollar”. Türkler. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002: 235-255.
• Togan, İsenbike. “Asya’da İmparatorluklar ve Ticaret Yöntemleri”. Türk Vakıfı 1. Uluslararası Tarih Kongresi. (1993): 132-145.
• Tuo, Tuo 脱脱. Liao Yıllığı-Liaoshi 遼史. Beijing: Zhonghua Shuju 中華書局, 2016.
• Uyar, Mustafa. “Mongol Patronage of Trade between China and the Middle East During the Middle Ages”. The Journal of Middle East and Central Asian Studies. Vol. 1 (2017): 43-54.
• V. Barthold, V. Orta-Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler. Ankara: Türk Tarihi Kurumu Yayınları, 2006.
• W. Mote, Frederick ve Twitchett, Denis. The Cambridge History Of China: The Ming Dynasty 1368-1644. England: Cambridge University Press, 2008.
• Wang, Min 王敏 ve Zhang, Libao 张利宝. “Heida Shilue ‘Sa Hua’ Kao 黑鞑事略 ‘撒花’考”. Guangbo Dianshi Daxue Xuebao 广播电视大学学报. No. 3 (2011): 87-91.
• Woodman Cleaves, Francis. “Daru(gamma)a and Gerege”. Harvard Journal of Asiatic Studies. Vol. 16. No. 1 (1953): 237-259.
• XIRENAYI, AIZIZ. “‘Ming Yıllığı. Batı İlleri Tezkeresi’ne Göre Elçiler ve Tüccarlar”. (Yayınlanmamış yüksek lisan tezi). İstanbul: İstanbul Medeniyet Üniversitesi, 2020.
• Yang, Linkun 杨林坤. “Lun Mingchao Xiyu Chaogong Maoyi Zhengce De Deshi 论明朝西域朝贡贸易政策的得失”. Zhongnan Minzu Daxue Xuebao 中南民族大学学报. Vol. 34, No. 2 (2014): 72-76.
• Yasuhiro, Yakkaichi 四日市康博. Chinese and Muslim Diasporas and The Indian Ocean Trade Network Under Mongol Hegemony. The East Asian Mediterranean: Maritime Crossroda of Culture, Commerce and the Human Migration. ed. Angela Schottenhammer. Wiesbaden: Otto Harrassowıtz, 2008: 73-102.
• Zhang, Tingyu 張廷玉. Ming Yıllığı-Mingshi明史. Beijing: Zhonghua Shuju, 1974.
• Zhang, Wende 张文德. “Shichen Shouzhi: Mingdai Xibei Sichou Zhilu Shang De Jimi Zhengce 使臣授职：明代西北丝绸之路上的羁縻政策”. Jiangsu Shifan Daxue Xuebao 江苏师范大学学报. Vol. 44. No. 5 (2018): 60-66.
• Zhang, Wende 张文德. “Mingdai Xiyu Laihua Shichen De Weifa Yu Weijin 明代西域来华使臣的违法与违禁”. Xinjiang Shifan Daxue Xuebao 新疆师范大学学报. Vol. 34, No. 6 (2013): 51-57.