Osmanlı Arşiv Belgeleri Işığında İstanbul/Gedikpaşa'da Bir Yapı Adasının 19. Yüzyıldan Cumhuriyet'e Değişiminin İrdelenmesi: 'Tiyatrodan, Mektebe...'

Yıl 2020, Sayı: 7, 43 - 58, 01.12.2020

Merve Arslan Çinko

Öz

19. yüzyılda pek çok alanda başlayan yeniliklerle birlikte kentsel doku ve mimaride de yaşanan değişimler, başta başkent İstanbul olmak üzere pek çok kenti etkilemeye başlamıştır. Özellikle Tanzimat Fermanı’yla başlayan değişimler, Cumhuriyetin ilk yıllarından günümüze kadar süregelmiştir. Bu çalışma kapsamında da 19. yüzyıldan başlayarak günümüze kadar geçen süreçte, 19. yüzyılla beraber özellikle Cumhuriyetin ilk yıllarında yaşanan kentsel ve mimari dokudaki değişim ve dönüşümü ortaya koymak amaçlanmıştır. Bu kapsamda, İstanbul’da tarihi yarımada içerisindeki Gedikpaşa semtinde yer alan ve toplumsal bellekte yer edinmiş Gedikpaşa Tiyatrosu ve bulunduğu yapı adasında yaşanan değişimler, Osmanlı Arşiv Belgeleri ışığında irdelenmiştir. Yapı adası üzerinde, bir sirkin gösterileriyle başlayan eğlenceler, daha sonra büyük ölçekli bir yapı olarak Gedikpaşa Tiyatrosu’nun inşasıyla devam etmiştir. İlk Osmanlı Tiyatrosu olarak kayıtlara geçen bu yapıdan sonra alana Mühendis Mekteb-i Alisi, Cumhuriyetin ilk yıllarındaysa apartman grupları ve sinema inşa edilmiştir. Günümüzde ise tarihi dokudan tamamen farklı betonarme yapıların yer aldığı bu yapı adası, yaklaşık 160 yıllık değişim ve dönüşüm hikâyesinin somut bir örneği olarak ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

İstanbul, Gedikpaşa, kentsel dönüşüm, tiyatro, mektep

Kaynakça

• Akçura, Gökhan. “Afişlerde Tiyatro.” Skylife, 1994.
• Akın, Nur. 19.Yüzyılın İkinci Yarısında Galata ve Pera. İstanbul: Literatür, 1998.
• Alus, Sermet Muhtar. “Nanemolla.” Akşam, 1938.
• And, Metin. A History of Theatre and Popular Entertainment in Turkey. Ankara: Forum Yayınları, 1963-64.
• And, Metin. “Osmanlı Tiyatrosu” Kuruluşu-Gelişimi-Katkısı. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1976.
• And, Metin. “Gedikpaşa Tiyatrosu.” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 3:390. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1994.
• Arsan Ozan, Zeynep. “İstanbul, Gedikpaşa Tarihi Kent Dokusuna Yönelik Bir Araştırma.” Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, 2017.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı, haz. 19. Asırda İstanbul Haritası. İstanbul: Şehir Matbaası, 1958.
• Cezar, Mustafa. Osmanlı Devrinde İstanbul Yapılarında Tahribat Yapan Yangınlar ve Tabii Afetler. Güzel Sanatlar Akademisi Türk San’atı Tarihi Enstitüsü Yayınları. İstanbul: Berksoy Matbaası, 1963.
• COA., BEO., 3848/288545, H. 20.01.1329 / M. 21.01.1911.
• COA., DH. MKT., 1408/101, H.06.07.1302 / 21.04.1885.
• COA., DH. MKT., 2719/66, H.02.01.1327 / M. 24.01.1909.
• COA., HRT. h., 2244, H.23.03.1312 / M.24.09.1894.
• COA., İ.DH., 936 /74108, H.02.02.1302 / 21.11.1884.
• COA., İ.DH., 1071/83984, H.25.06.1305 / M. 9.03.1888.
• COA., İ.DH., 1072/84101, H.08.06.1305 / M. 21.02.1888.
• COA., İ.MMS., 16/691, H.09.06.1276 / M.03.01.1860.
• COA., İ.ŞD., 18/177, H.06.03.1287 / M.6.06.1870.
• COA., MF. MKT., 85/60, H.26.02.1302 / 15.12.1884.
• COA., MV., 219/103, H.12.10.1338 / M.29.06.1920. COA., PLK.p., 1075, t.y.
• COA., Y.PRK.A., 4/2, H.02.02.1302 / 21.11.1884.
• COA., Y.PRK.M., 2/30, H. 6.02.1302 / M.25.11.1884.
• Dağdelen, İrfan, haz. Alman Mavileri: 1913-1914 I.Dünya Savaşı Öncesi İstanbul Haritaları. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü Yayınları, 2006.
• Esen, Muzaffer. “Azak Apartmanları.” İstanbul Ansiklopedisi. 3:1670. İstanbul: Koçu Yayınları, 1960.
• Esen, Muzaffer. “Azak Sineması ve Bahçesi.” İstanbul Ansiklopedisi. 3:1670-1. İstanbul: Koçu Yayınları, 1960.
• “Gedikpaşadaki Azak Sineması.” Erişim Tarihi: Nisan 20, 2020. http://earsiv.sehir.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11498/9964/001581122010.pdf?sequence=1&isAllowed=y.
• “Gedikpaşa Tiyatrosu Planı.” Erişim Tarihi: Nisan 20, 2020. https://i.pinimg.com/originals/ce/ff/d1/ceffd169f7647c1f60741cfe35e55ca7.jpg.
• Gökmen, Mustafa. Eski İstanbul Sinemaları. İstanbul: İstanbul Kitaplığı Yayınları, 1991.
• Hür, Ayşe. “Gedikpaşa.” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 3:388-9. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1994.
• İstanbul Şehir Haritası. Erişim Tarihi: Nisan 20, 2020. https://sehirharitasi.ibb.gov.tr/.
• Jacques Pervititch Sigorta Haritalarında İstanbul-In the Insurance Maps of Jacques Pervititch. İstanbul: Tarih Vakfı / AXA Oyak, 2000.
• Karahan, Onur. “Türkiye’de Betonarmenin Erken Kullanımı ve Gelişimi Sürecinde Hennebique Betonarme Sistemi.” Restorasyon ve Konservasyon Çalışmaları Dergisi, sayı: 14 (2015): 67-76.
• Sevengil, Refik Ahmet. Yakın Çağlarda Türk Tiyatrosu. Cilt 1. İstanbul: Kanaat Kütüphanesi, 1934.
• Yavuz, Yıldırım. Mimar Kemalettin ve Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi. Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi Basım İşliği, 1981.
• Yılmaz, Nazende. “Sur İçi ve Üsküdar’da Batı Müziği Mekânları.” İstanbul Araştırmaları Yıllığı, sayı: 2 (2013): 183-8.