İstanbul’da Suriçi’nde Kadınlar Tarafından Kurulan Vakıflar: 1750-1800

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: Özel Sayı, 71 - 85, 21.09.2024

Asuman Aydın

Öz

İnsanın çevre algısı, duyarlığı, birlik hissi, sorumluluk bilinci gibi insanî tavrını anlamak için
toplum içinde öne çıkan davranışlarını incelemek gerekir. Ancak kadınlar söz konusu
olduğunda bunu tespit edebilmek sanıldığı kadar kolay değildir, zira resmî kayıtlar toplumun
arka planında yer alan kadınlardan pek bahsetmezler. Bu noktada vakıflar eşsiz veriler sunan
kaynaklar olarak karşımıza çıkar. Osmanlı’nın klasik devrinde, siyasal organizasyonda sosyal
yapıyı güçlendirecek organlar bulunmadığından bu konudaki açığı toplumsal tabakanın üstünde
yer alan yönetici sınıf ve hanedan erbabının üstlendiğini görürüz. Bu sorumluluk vakıf
müessesesi yoluyla alınmış, özellikle İstanbul’un fethinin ardından geniş külliyelerin inşa
edilmesiyle ortak alanlar yaratılmış ve bu alanlar toplumu bir araya getiren faaliyetlerin
merkezleri olmuştur. Kadın-erkek, zengin-fakir fark etmeksizin Osmanlı tebaası olan herkese
açık olan vakıf kurumu, geniş kitleler tarafından, dönemin toplumsal ihtiyaçları veya vâkıfın
kişisel gereksinimleri çerçevesinde kullanılmıştır. Bu çalışma İstanbul’da yaşayan kadınların
vakıflar yoluyla hangi faaliyetlerde etkin görev aldığını göstermek amacıyla kaleme alınmıştır.
Çalışmamızda 1750-1800 yılları arasındaki mahkeme kayıtları yani İstanbul Şer’iyye Sicilleri
incelenmiştir. Bu mahkemeler Suriçi’nde bulunan İstanbul Mahkemesi, İstanbul Bab
Mahkemesi, Kısmet-i Askerîye Mahkemesi, Evkâf Müfettişliği Mahkemesi, Davudpaşa
Mahkemesi, Balat Mahkemesi olup, kadın vâkıfların öncelik verdiği konular anlaşılmaya
çalışılmış ve Coğrafi Bilgi Sistemleri’nden ArcGIS programı kullanılarak vakıf kurucuların
yaşadıkları mahalleler haritalandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kadın, Vakıf, Mahkeme, Sosyal Hayat, Osmanlı Devleti, İstanbul

Kaynakça

• Akgündüz, A. (1996). İslam hukukunda ve Osmanlı tatbikatında vakıf müessesesi. Osav Yayınları. Argıt, B. İ. (2017). Hayatlarının çeşitli safhalarında harem-i hümayun cariyeleri: 18. yüzyıl. Kitap Yayınevi. Başar, F. (2019). Vakıf kuran kadınlar: Bildiriler. Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Beydilli, K. (1999). Şehzâde Elçisi Sultanzade: İshâk Bey. İslam Araştırmaları Dergisi, 3, 73-81.
• Bölükbaşı, Ö. F. (2024). Darphane-i Amire. https://istanbultarihi.ist/208-darphane-i-amire
• Bulut, Y. (2007). Oryantalizm, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C.33, s. 429). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çınar, H. (2018). Osmanlı toplumunda vakıf kuran kadınlar: Tanzimat öncesi Osmanlı toplumunda cinsiyet, mahremiyet ve sosyal hayat. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Eyice, S. (1994). Davud Paşa külliyesi, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C.9, s. 43). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Güler, M., Özdamar, R. (2021). III. Ahmed’in kızı Saliha Sultan ve vakıfları: 1127-1192/1715-1778. İstanbul Üniversitesi Tarih Dergisi, 3, 122-126.
• İpşirli, M. (2024). Bab Mahkemesi. https://islamansiklopedisi.org.tr/bab- mahkemesi#:~:text=Osmanl%C4%B1%20Devleti'nde%20b%C3%BCy%C3%BCk%20%C5%9Fe hir,olan%20n%C3%A2iblerin%20ba%C5%9Fkanl%C4%B1k%20yapt%C4%B1%C4%9F%C4%B 1%20mahkeme.&text=Osmanl%C4%B1%20d%C3%B6neminde%20%C4%B0stanbul'un%20huku k%C3%AE,idar%C3%AE%20i%C5%9Flerine%20bakan%20kaza%20te%C5%9Fkil%C3%A2t% C4%B1.&text=%C4%B0sl%C3%A2m%20devletlerinde%20h%C3%BCk%C3%BCmdar%2C%20 vali%2C%20kad%C4%B1,ric%C3%A2linin%20vekili%2C%20temsilci%20veya%20yard%C4%B 1mc%C4%B1s%C4%B1.
• Kala, E. S., Akarçeşme, İ. (2019). Mihrişah Sultan Vakfı. Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Keçici, Z. C. (2020). Arşiv belgeleri üzerinden Davudpaşa Mahkemesi’nin mimari bir incelemesi. History Studies, A Tribute to Assoc, 12/2, 515-529.
• Özyalvaç, Ş. P. (2023). 18. yüzyılda İstanbul’dan Edirne’ye yolculuk: Kadı Mehmed Nebih Efendi örneği. Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 19, 241-68.
• Pierce, L. P. (2012). Harem-i Hümayun: Osmanlı İmparatorluğu’nda hükümranlık ve kadınlar. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Tanman, M. B. (1992). Balat Cami ve tekkesi. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C.5, s. 7-8). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Turan, Ş. (1994). Davud Paşa, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C.9, s. 37-38). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Uluçay, Ç. (2011). Padişahların kadınları ve kızları. Ötüken Neşriyat.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devleti’nin ilmiye teşkilatı. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yediyıldız, B. (2003). XVIII. yüzyılda Türkiye’de vakıf müessesesi: bir sosyal tarih incelemesi. Türk Tarih Kurumu Yayınları.