Rüsûm-I Sitte ve Düyûn-U Umûmiye İdarelerinin Kuruluş Mukavelelerine Karşılaştırmalı Bir Bakış

Yıl 2025, Cilt: 1 Sayı: 2, 221 - 262, 30.08.2025

Çağdaş Cansın Korkmaz

Öz

Bu çalışmanın temel hedefi, Osmanlı maliye tarihi alanında önemli bir yer tutan iki kurum olan, Rüsûm-ı Sitte İdaresi ile Düyûn-u Umûmiye İdaresi’nin kuruluş antlaşmalarını kıyaslamaktır. Bu doğrultuda, tarihsel zeminin sunumunu amaçlayan kısa bir girişin akabinde söz konusu olan kurumların kuruluş mukavelelerinin transkripsiyonları yapılmıştır. Her mukavele öncelikle kendi içinde tahlil edilmiş ve sonuç aşamasında da karşılaştırılmıştır. Yapılan kıyas aracılığıyla, kurumlar arasındaki benzerlik ve farklılıklar kuruluş mukaveleleri açısından ele alınmıştır. Her iki kuruma da araştırmalarda ithaf edilen Osmanlı maliyesi üzerindeki “yabancı tahakkümü” iddiası mukaveleler üzerinden tahlil edilmiştir. Değerlendirme ve kıyasta yalnızca mukaveleler üzerinden gidilmiş olup, kurumların sonraki dönemlerdeki faaliyetlerine çalışmada yer vermekten kaçınılmıştır. Makalenin kaleme alınışı esnasında ikincil kaynak mahiyetindeki alandaki önemli eserlere müracaat edilse de çalışmanın esasını ilgili kurumların arşivler üzerinden temin edilen kuruluş mukaveleleri oluşturmaktadır. Karşılaştırmanın yalnızca kuruluş mukaveleleri üzerinden gerçekleştirilmesi, iki hukuki evrakın kıyaslanması suretiyle yapıldığından, objektiflik kriteri daha güçlü bir biçimde ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu minvalde Rüsûm-ı Sitte İdaresi’nin, Düyûn-u Umûmiye İdaresi’nin görece öncülü yahut kısmî ulusal versiyonu olduğu ifade edilebilir.

Anahtar Kelimeler

Düyûn-u Umûmiye İdaresi , Maliye Tarihi , Osmanlı Devleti , Rüsûm-ı Sitte İdaresi.

A Comparative Analysis of the Establishment Agreements of the Rüsûm-ı Sitte and Düyûn-u Umûmiye Administrations

Öz

The main objective of this study is to compare the founding treaties of the two institutions, the Rüsûm-ı Sitte Administration and the Düyûn-u Umûmiye Administration, which occupy an important place in the history of Ottoman finance. To this end, following a brief introduction that aims to present the historical background, the founding treaties of these institutions are transcribed. Each treaty is first analyzed in its own right and then compared at the conclusion. Through this comparison, the similarities and differences between the institutions are discussed in terms of their founding charters. The allegation of “foreign domination” over Ottoman finance, which is attributed to both institutions in the research, is addressed through the charters. In the evaluation and comparison, only the charters are analyzed and the activities of the institutions in the following periods are not included in the study. Although important works in the field as secondary sources are consulted during the writing of the article, the founding charters of the relevant institutions obtained from the archives constitute the basis of the study. Since the comparison is made solely on the basis of the articles of incorporation and by comparing two legal documents, the objectivity criterion in the study has been tried to be put forward in a stronger way. In this respect, it can be argued that the Rüsûm-ı Sitte Administration was a relative predecessor or partial national version of the Düyûn-u Umûmiye Administration.

Anahtar Kelimeler

Düyûn-u Umûmiye Administration , History of Finance , Ottoman State , Rüsûm-ı Sitte Administration.

Kaynakça

• Açba, S. (2004). Osmanlı Devleti’nin dış borçlanması. Vadi Yayınları.
• Berlin Kongresi protokollerinin tercümesi. (1297). Matbaa-i Amire.
• Blaisdell, D. C. (2008). Düyûn-ı Umûmiyye Osmanlı İmparatorluğu’nda Avrupa mali denetimi (A. İ. Dalgıç, Çev.). Nesnel Yayınları.
• A.DVN.MKL. 18/9. (1879, Aralık 13). Sadaret Divan Mukavelenameler. T.C. Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi.
• HR.İD. 292/53. (1881, Aralık 20). Hariciye Nezareti İdare. T.C. Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi.
• Düstur. (1293). Beş sene müddet için müstakrazat faizlerinin nısfına bedel olarak verilecek 35 milyonluk eshama dair. Düstur, 1(3), 225-226.
• Düyûn-u Umûmiye-i Devlet-i Aliyye’nin suret-i tesviyesi hakkında müzakerata memur komisyonun zabıtnameleridir. (t.y.). Mihran Matbaası.
• Güran, T. (2003). Osmanlı malî istatistikleri bütçeler 1841-1918. T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü.
• Gürsel, S. (1985). Osmanlı dış borçları. Tanzimattan Cumhuriyet’e Türkiye ansiklopedisi (Cilt 3, ss. 672-687). İletişim Yayınları.
• Kavanin ve nizâmât ve mukarrerât-ı maliye mecmuası. (1328). 3, 1-24.
• Kazgan, H. (1985). Düyun-ı Umumiye. Tanzimattan Cumhuriyet’e Türkiye ansiklopedisi (Cilt 3, ss. 691-716). İletişim Yayınları.
• Kazgan, H. (2005). Galata bankerleri (Cilt 1). Orion Yayınları.
• Kömürcan, K. (1948). Türkiye imparatorluk devri dış borçlar tarihçesi (Düyunu Umumîye tarihçesi). Şirket-i Mürettebiye Basımevi.
• Mahmud Celaleddin Paşa. (1327). Mir’at-ı hakikat (Cilt 3). Matbaa-i Osmaniye.
• Morawitz, C. (1978). Türkiye maliyesi (Haz. Maliye Tetkik Kurulu). Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Yayınları.
• Rehber-i muamelât: İdâre-i Düyûn-ı Umumiyye-i Osmaniye. (1331). Düyûn-ı Umumiyye-i Osmaniye İdâre-i Merkeziye Matbaası. https://acikerisim.tbmm.gov.tr/handle/11543/3170
• Rehber-i muamelât zeyli: İdâre-i Düyûn-ı Umumiyye-i Osmaniye. (1331). Düyûn-ı Umumiyye-i Osmaniye İdâre-i Merkeziye Matbaası. https://acikerisim.tbmm.gov.tr/handle/11543/3170
• Sağlam, M. H. (2013). Osmanlı Devleti’nde moratoryum 1875-1881: Rüsum-ı Sitte’den Düyûn-ı Umûmiyye’ye. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Sağlam, M. H. (2014). Osmanlı borç yönetimi: Düyûn-ı Umûmiyye 1879-1891 (Cilt 4). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Üçok, C. (1975). Siyasal tarih (1789-1960). Sevinç Matbaası.
• Vakit. (25 Eylül 1291). Resmî 6 Ekim 1875/24 Eylül 1875 tarihli resmi kararname. Vakit, 1.
• Velay, A. D. (1978). Türkiye maliye tarihi (Haz. Maliye Tetkik Kurulu). Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Yayınları.
• Y.PRK.ML. 13/29. (1892, Mart 30). Yıldız Perakende Evrakı Maliye Nezareti Maruzatı. T.C. Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi.
• Yeniay, İ. H. (1964). Yeni Osmanlı borçları tarihi. Ekin Basımevi.