An Analytical Study of Qur’anic Sciences in Ishāq b. ʿAlī b. al-Ḥasan’s Tafsīr Hulāsat al-Tafāsīr: A Case Study on Sūrat al-Baqara

Yıl 2025, Cilt: 1 Sayı: 1, 1 - 21, 30.09.2025

Muhammed Külahlı , İlhami Günay

Öz

This article aims to examine Ḥulāṣat al-Tafāsīr, a tafsīr work by Isḥāq b. ʿAlī b. al-Ḥasan, who belongs to the classical exegetical tradition and whose work has received limited scholarly attention in the academic literature. In this context, Sūrat al-Baqara was chosen as the sample chapter of analysis, as its considerable length and the tendency among exegetes to present interpretative commentary primarily at the point where a verse first appears offer a particularly rich source for the study of ʿulūm al-Qurʾān. The primary objective of this research is to introduce this tafsīr preserved in a single manuscript held at the Vāḥid Paşa Library in Kütahya and to systematically explore the author's approach to Qurʾānic sciences. The study analyses selected examples from Ḥulāṣat al-Tafāsīr under thematic headings commonly included within the field of ʿulūm al-Qurʾān, such as qirāʾāt, naskh, asbāb al-nuzūl, ḥurūf muqaṭṭaʿa, mushkil al-Qurʾān, gharīb al-Qurʾān, wujūh wa-naẓāʾir, mubhamāt, mujmal-mubayyan, and qiṣaṣ. The author’s exegetical method is largely based on concise commentary, yet in cases where the meaning is obscure or problematic, he incorporates interpretations supported by grammatical and semantic analysis. Isḥāq b. ʿAlī’s sensitivity to linguistic nuances and contextual coherence makes him a noteworthy figure within the classical tafsīr tradition. Particularly notable is his use of implied (muqaddar) questions to resolve difficult passages, reflecting applied examples of classical exegetical techniques. Overall, the author’s remarks on Qurʾānic sciences provide important insights that contribute to a more accurate understanding of the Qurʾān. Thus, this study not only introduces a classical tafsīr work but also seeks to demonstrate how ʿulūm al-Qurʾān are reflected in textual practice rather than merely in theoretical discourse.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr , Isḥāq b. ʿAlī , Ḫulāṣat al-Tafāsīr , Sūrat al-Baqara , Qurʾānic sciences

İshâk b. Ali b. el-Hasen'in Hülâsatü't-Tefâsîr İsimli Tefsirinin Kur'ân İlimleri Açısından İncelenmesi: Bakara Sûresi Özelinde

Öz

Bu makale, klasik tefsir geleneğinde yer alan ve ilmî literatürde hakkında sınırlı çalışma bulunan İshâk b. Ali b. el-Hasen’in Hulâsatü’t-tefâsîr adlı eserini, Bakara sûresi özelinde Kur’ân ilimleri açısından değerlendirmeyi amaçlamaktadır. İnceleme konusu olarak Bakara sûresinin tercih edilmesinin nedeni, sûrenin hem hacim bakımından uzun oluşu hem de tefsirî açıklamaların genellikle âyetlerin ilk geçtiği yerde yapılması gibi özellikleriyle Kur’ân ilimleri açısından zengin bir içeriğe sahip olmasıdır. Araştırmanın temel gayesi, tek yazma nüshası Kütahya Vâhid Paşa Kütüphanesi’nde bulunan bu tefsiri tanıtmak ve müellifin Kur’ân ilimlerine yaklaşımını sistematik biçimde ortaya koymaktır. Çalışmada Kur’ân ilimleri kapsamında değerlendirilen kıraat, nesh, esbâb-ı nüzûl, hurûf-ı mukattaa, müşkilü’l-Kur’ân, garîbü’l-Kur’ân, vücûh-nezâir, mübhemât, mücmel-mübeyyen ve kıssalar gibi başlıklar altında Hulâsatü’t-tefâsîr’de yer alan örnekler analiz edilmiştir. Müellifin tefsir anlayışı, çoğunlukla özlü açıklamalara dayanmakla birlikte, anlamı kapalı veya problemli görülen âyetlerde nahvî ve semantik izahlarla desteklenen yorumlara yer verdiği görülmektedir. İshâk b. Ali’nin, âyetleri anlamada dilsel inceliklere ve bağlam analizine önem vermesi, onu klasik tefsir içerisinde dikkat çeken bir müfessir kılmaktadır. Özellikle müşkil âyetlerin çözümünde kullandığı mukadder sorular, klasik tefsir yöntemlerinin uygulamalı örnekleri olarak değerlendirilebilir. Genel anlamda müellifin, Kur’ân ilimlerine dair yaptığı yorumlar, Kur’ân’ın doğru anlaşılmasına katkı sunan önemli notlar içermektedir. Bu yönüyle çalışma, hem klasik bir tefsirin tanıtılmasına hem de Kur’ân ilimlerinin tarihsel-teorik çerçeveden ziyade, metin üzerindeki yansımalarının ortaya konmasına katkı sağlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsîr , İshâk b. Ali , Hülâsatü’t-Tefâsîr , Bakara Sûresi , Kur’ân İlimleri

Kaynakça

• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 19. Basım, 2010.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mar’aşlî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs el-Arabî, 1997.
• Birışık, Abdulhamit. “Kıraat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/426-433. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Birışık, Abdulhamit. “Ulûmü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/132-135. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Birışık, Abdulhamit - Muhammed, Hüseyin Abdülhâdî. “Mübhemâtü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/437-439. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 31. Baskı., 2018.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Garîbü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/379-380. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Çetin, Abdurrahman. “Nesih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/579-581. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân. et-Teysîr fi’l-kırâʾâti’s-sebʿ. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1984.
• Demirci, Muhsin. “Esbâb-ı Nüzûl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/360-362. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usûlü. M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2014.
• Duman, M. Zeki - Altundağ, Mustafa. “Hurûf-ı Mukattaa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/401-408. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Durmuş, İsmail. “Mesel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/293-297. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Beyrut: Dâru’l Hicr, , 1422.
• Günay, İlhami. “Ḫülâṣatü’t-Tefâsîr Literatüründe Yeni Bir Nüshanın Muhteva ve Metodu”. İslâmi Araştırmalar Dergisi 35/2 (2024), 288-308. https://doi.org/10.62862/isar.2023-98835
• Günay, İlhami. “Tefsir Mirasından Yeni Bir Eser: Tek Nüsha Hulâsatü’t-tefâsîr’in Muhteva ve Metot”. Journal of Turkish Studies 13 (01 Ocak 2018), 85-102. https://doi.org/10.7827/TurkishStudies.13187
• Güngör, Emre. İshâk b. Ali b. el-Hasen’in Hulâsatü’t-tefâsîr İsimli Eserinin Rivayet ve Dirayet Açısından İncelenmesi. Erişim 10 Mayıs 2025.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâleddin Muhammed b. Mükerrem b. Ali El-Ensâri. Lisânül-Arab. 18 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb. el-Müfredât fî Garîbi'l-Kur’an. thk. Muhammed Halil Îtânî. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 6. Basım, 2010.
• İshâk b. Ali b. Hasen. Hulâsatü’t-tefâsîr. Kütahya Vahid Paşa Kütüphanesi, Vahid Paşa, 1039, 163 vr. : 23 st.; 290x200-220x140 mm.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmi’ li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed Berdevnî - İbrahim Etfeyiş. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1384.
• Muhammed Fuad Abdülbaki. el-Mu’cemu’l-müfehres li elfâzı’l-Kur’ân. Kahire: Dâru’l-Hadis, 1996.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Medâriku’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. ed. Yūsuf Ali Bedîvî. Dımaşk: Dāru İbn Kesîr, 5. Basım, 2018.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm el-Mısrî. 4 Cilt. Hey’etü’l-Mısriyye, 1974.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. el-Vasît fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415.
• Yerinde, Adem. “Müşkilü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/164-167. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf an hakâikı gavâmizi’t-tenzîl ve uyûni’l ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1986.
• Zerkeşî, Ebu Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahâdır b. Abdullah. el-Burhân Fi ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm el-Mısrî. 4 Cilt. Beyrut: Darü İhyâ-i Kütüb-i’l-Arabiyye, ts. Erişim 21 Temmuz 2024.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Mısır: Dâru Tavki’n-Necât, 1976.