1833 Tarihli Nüfus Defterine Göre Üsküp Kazası’nın Demografik Yapısı

Yıl 2018, Cilt: 8 Sayı: 1, 23 - 40, 30.06.2018

Hatice Akın Zorba

Öz

Bugün Makedonya Cumhuriyeti’nin başkenti olan Üsküp, Vardar Nehri’nin iki yakasına kurulmuş bir şehirdir. 1392’de Osmanlı yönetimine dâhil edildiği andan itibaren Osmanlı yönetiminin en önemli uç bölgelerinden biri haline gelmiştir. 1463’ten sonra kaza statüsü verilen Üsküp’e Saruhan bölgesinden Türkmenlerin yerleştirilmesiyle nüfusun yoğunluğu ve niteliği değişime uğramaya başlamıştır. Müslümanlar genellikle Üsküp şehrinde yaşamayı tercih ederken, Hıristiyanlar yoğunlukla kırsal alanda yaşamlarını sürdürmüşlerdir. Ancak bu durum zamanla değişim göstermiştir. Çoğu kırsal alanda yaşayan gayrimüslimlerin fetihten 1832’ye kadar geçen süre zarfında yavaş yavaş şehir merkezine yerleşmeye başladıkları tahrir defterleri üzerinde çalışmalar yapmış olan tarihçiler tarafından tespit edilmiştir. Yüzyıllar içinde 70’e kadar çıkmış Üsküp şehrindeki mahalle sayısı 1832’de 47’ye kadar düşmüştür. Üsküp’e bağlı köy sayıları da değişiklik arz etmiştir. Gayrimüslimlerden alınan cizye vergisi ile askeri ihtiyaçlara yönelik Müslüman erkek sayısının tespit edilmesi amacına yönelik yapılan 1831 sayımı her ne kadar hatasız kabul edilemese de Osmanlı topraklarının sayım yapılan bölgelerindeki nüfusu hakkında fikir vermesi açısından büyük öneme haizdir. Çalışmanın amacı 1833 tarihli nüfus defterine göre Üsküp Kazası’nın nüfus yapısını ortaya koymaktır. Çalışmanın temel kaynağını oluşturan BOA NFS.d. 5624 numaralı Nüfus Defteri Üsküp Kazası’nın mufassal defterlerinin icmallerinden oluşmaktadır. Defterdeki veriler Üsküp merkezi ve köylerindeki nüfus yoğunluğu ve nüfusun yerleşim yerlerine göre dağılımı hakkında bilgi verirken aynı zamanda nüfusun dinsel açıdan dağılımını da ortaya koymaktadır. Ayrıca gayrimüslimlerin ödemekle yükümlü oldukları cizye miktarına dair veriler Üsküp’te yaşayan gayrimüslim reayanın ekonomik durumu hakkında da bilgi vermektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Üsküp, Nüfus, Müslüman, Gayrimüslim, Cizye

Kaynakça

• 370 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Rum-İli Defteri (937/1530). Cilt I. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. Ankara 2001.
• Abaz N. (2012). 15.-17. Yüzyıllar Arasında Osmanlı Dönemi Üsküp Şehrinin Mimari Gelişimi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Mimar Sinan Üniversitesi, İstanbul 2012.
• Başar F. (1997). Osmanlı Eyâlet Tevcihâtı (1717-1730). Ankara 1997.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), NFS.d.5624 Numaralı Nüfus Defteri.
• Çağ G. (2004). 217 Nolu Tapu-Tahrir Defterine Göre Paşa Sancağı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Sakarya Üniversitesi, Sakarya 2004.
• Çokuğraş I. (2013). “Osmanlı İstanbul’unda Bekâr Odaları”. Mimar.ist 47 (2013) 29-35.
• Dede M. (2015). Üsküp Vakıfları -Bir Sosyal Tarih İncelemesi-. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Gazi Üniversitesi, Ankara 2015.
• Evliya Çelebi. (2013). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: 1-6. Kitaplar. Cilt 1. Haz. S. A. Kahraman & Y. Dağlı. İstanbul 2013.
• Hoca N. (1984). “Üsküb”. MEB İslam Ansiklopedisi (Cilt 13) 122-127. Ankara 1984.
• İnbaşı M. (1995). Osmanlı İdaresinde Üsküp Kazâsı (1455-1569). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Atatürk Üniversitesi, Erzurum 1995.
• İnciciyan P. L. & Andreasyan H. D. (1973-74). “Osmanlı Rumelisi Tarih ve Coğrafyası”. Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi 2-3 (1973-1974) 11-88.
• Kul E. (2013). XVII. Yüzyılda Üsküb Şehri. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Atatürk Üniversitesi, Erzurum 2013.
• Stojkov R. (1970). “La Division Administrative de L’Eyalet de Roumélie Pendant les Années Soixante du XVII. Siècle Selon un registre Turc-Ottoman de 1668-1669”. Studia Balcanica 1 (1970) 205-227.
• Stoyanovski A. (1974). “XVII. Yüzyılın Sonuna Kadar Makedonya’nın Osmanlı Hâkimiyeti Devrinde
• İdarî Taksimatı”. İ.Ü.E.F. Tarih Enstitüsü Dergisi 4-5 (1974) 213-230.
• Turan Ş. (1963). “XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İdarî Taksimatı (H.1041/M.01630-32
• Tarihli Bir İdarî Taksimat Defteri)”. Atatürk Üniversitesi 1961 Yıllığı (1963) 201-232. Ankara.