Beylerbeyi Sarayı’nın İnşa Sürecine İlişkin Tespitler - Değerlendirmeler

Yıl 2019, Sayı: 18, 56 - 69, 01.12.2019

T Cengiz Göncü

Öz

Beylerbeyi Sarayı, 1863-65 yıllarında inşa olunan bir saltanat sarayıdır. Sultan Abdülaziz genellikle nisan ayı sonlarından itibaren yazlık saraylara geçer, bazen de Beylerbeyi Sarayı’nı kullanırdı; ancak kendisinin Avrupa seyahatinden sonra gerek bu ziyareti iade etmek gerekse Süveyş Kanalı’nın açılışı 1869 münasebeti ile nezaket ziyaretinde bulunmak isteyen bazı devlet başkanlarını bu sarayda ağırlamıştır. Sarayın bir diğer hususiyeti de II. Abdülhamid’in saltanat yıllarının daha ilk başında yaşanan ve tarihe 93 Harbi olarak geçen 1877-78 Osmanlı-Rus Harbi sırasında önce muhacirlerin, daha sonra da yaralı gazilerin bir kısmının bu sarayda iskân ve tedavi edilmeleridir. Sultan II. Abdülhamid yaşamının son 6 yılını burada geçirmiş, 10 Şubat 1918’de burada vefat etmiştir.Bu yazıda Beylerbeyi Sarayı’nın inşa süreci; maliyeti, idari ve teknik kadrosu, yapı malzemesi ve arşiv vesikaları merkezinde ele alınacaktır. Çalışma çerçevesinde sarayın günü gününe inşa tarihi, maliyeti, bina eminleri, kalfaları mimarları hakkında net bilgilere ulaşılmıştır. İdari kadro içinde yer alan bina emini, pazarcılar mübayaacılar , mutemedler, yoklamacılar gibi görevlilerin birbirleri ile nasıl bir koordinasyon içinde oldukları ortaya konulmaya çalışılmış; teknik kadroda yer alan kalfaların isimleri ve İdare ile gerçekleştirdikleri sözleşmelere yer verilmiş, düzenledikleri icmal defterlerinden yola çıkılarak sarayın inşa ve tefriş maliyetine ilişkin sonuçlara ulaşılmıştır. Ayrıca taş oyma işleri, temellere kazık çakılması, mobilya imalatı ve doğrama işinde görev alan inşaat esnafı ile kullanılan temel yapı malzemesinin birim maliyeti ve özellikleri de tespit edilmiştir

Anahtar Kelimeler

Beylerbeyi Sarayı, Sultan Abdülaziz, Mimarlık Tarihi, Saltanat Sarayları, Osmanlı Sarayları, Osmanlı Müesseseleri ve Medeniyeti

Kaynakça

• - Cevdet, Saray
• - Hazine-i Hâssa Depo İdaresi (HH.DPO).
• - Hazine-i Hâssa Ebniye Ambarı (HH.EBA).
• - Hazine-i Hâssa Muhasebe (HH.MH).
• - Hazine-i Hâssa Mefrûşât Ambarı (HH.MFŞ).
• -Dahiliye (İ.DH.).
• - Mâbeyn-i Hümâyûn (MB).
• - Mâbeyn İradeler (MB.İ).
• - Sadaret Mektubî Kalemi, Mühimme (A.MKT.MHM).
• -Yıldız Mütenevvi Marûzât (Y.MTV).
• -Yıldız Perakende Askeriye (Y.PRK.ASK).
• -Yıldız Perakende Hazine-i Hâssa (Y.PRK.HH).
• -Yıldız Perakende Teşrifât (Y.PRK.TŞF).
• -Yıldız Perakende Zabtiye (Y.PRK.ZB).
• 1. Hazine-i Hâssa (HH.d.), nr. 208, 209, 225, 272, 273, 285, 405, 492, 653, 841, 842, 850, 854, 932.
• 2. Yıldız Defterleri, nr. 273.
• 1. Evrak I
• 2. Evrak II
• 3. Cumhuriyet Dönemi (CMH).
• 4. Defter, nr. 11, 26, 287, 1894, 2978, 3117, 4701, 4715.
• Abdurrahman Şeref, “Topkapı Saray-ı Hümâyûnu”, Tarih-i Osmânî Encümeni Mecmuası, Cüz: I- XII, İstanbul 1328-1329.
• Ahmed Lütfi Efendi,Tarih, haz. Münir Aktepe, c. X, Ankara 1988; c. XI, Ankara 1989; c. XII, Ankara 1992.
• Ahmet Cevdet Paşa, Tezâkir 13-20, haz. Cavid Baysun, Ankara 1986.
• Akgündüz, Ahmet, Osmanlı’da Harem; İslâm Hukukunda Kölelik-Cariyelik Müessesesi, İstanbul 1995.
• Akyıldız, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform, İstanbul 1993.
• __________, Para Pul Oldu Osmanlı’da Kâğıt Para Maliye ve Toplum, İstanbul 2003.
• __________, Mümin ve Müsrif Bir Padişah Kızı Refia Sultan, İstanbul 1998.
• __________, “II. Abdülhamid’in Çalışma Sistemi, Yönetim Anlayışı ve Babıali’yle (Hükümet) İlişkileri”, Osmanlı, c. II, Ankara 1999.
• __________, “Mâbeyn-i Hümâyûn”, DİA, c. XXVII, Ankara 2003.
• Alarslan, Burcu, Tersane (Aynalıkavak) Sarayının Yerleşim Planı ve Mimarî Özellikleri, Yüksek Lisans Tezi, İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1999. Ali Said, Saray Hatıraları, haz. Ahmed Nezih Galitekin, İstanbul 1994.
• Alparslan, Ali, Osmanlı Hat Sanatı Tarihi, İstanbul 1999.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mimarisinde Fâtih Devri 855-886 (1451-1481), İstanbul 1974. Barkan, Ömer L., Süleymaniye Cami ve İmareti İnşaatı (1550- 1557), c. I, Ankara 1972; c. II, Ankara 1979.
• Batur, Afife, “Beylerbeyi Sarayı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul 1994.
• Bilgin, Bülent, Türk Saray Mimarisinin Gelişmesi Çerçevesinde Yıldız Sarayı, Doktora Tezi, İ. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1993.
• Blaisdel, Donald, C., Osmanlı İmparatorluğu’nda Avrupa Mâli Denetimi, “Duyûnuumûmiye”, İstanbul 1979.
• Can, Selman, Belgelerle Çırağan Sarayı, Ankara 1999.
• Cezar, Mustafa, “XIX. Yüzyılda Neden Batı Tarzı Saray”, Millî Saraylar 1993, Ankara 1993, s. 18.
• Collas, Bernard Camile, 1864’te Türkiye, çev. Teoman Tunçdoğan, İstanbul 2005.
• Çelebi, Asaf Halet, “Beylerbeyi Sarayına Dair İntibalar”, Türk Yurdu, S. 38, İstanbul 1961, s. 298-302.
• Dündar, Abdülkadir, Arşivlerdeki Plan ve Çizimler Işığı Altında Osmanlı İmar Sistemi (XVIII. ve XIX. Yüzyıl), Ankara 2000.
• Ekşioğlu, Ayşegül, Rönesans ve Barok Bahçe Sanatının İstanbul Saraylarındaki Etkileri Dolmabahçe ve Beylerbeyi Sarayı Örneği, Yüksek Lisans Tezi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul 2001.
• Eldem, S. Hakkı, Köşkler ve Kasırlar, c. I-II, İstanbul 1969.
• _____________, İstanbul Anıları, İstanbul 1979.
• Erdenen, Orhan, “Osmanlı Devri Mimarları, Yardımcıları ve Teşkilatları”, Mimarlık, S. 27, İstanbul 1966.
• Ertuğ, Zeynep, “Osmanlılarda Teşrifât / Ceremony and Protokol at the Ottoman Court”, Türk Dünyası Kültür Atlası, Osmanlı Dönemi, İstanbul 1999.
• ___________, “Saray Teşkilâtı ve Teşrifâtı”, Fatih ve Dönemi, İstanbul 2004.
• ___________, XVI. Yüzyıl Osmanlı Devleti’nde Cülûs ve Cenaze Törenleri, Ankara 1999.
• Findley, Carter V., Bureaucratic Reform in the Otoman Empire, The Süblime Porte, 1789-1922, Princeton 1980.
• Francisci, Meninski, Lexion Arabico-Persico-Turcicum, c. IV, Viyana 1780-1802.
• Gencer, Ali İhsan, Bahriye’de Yapılan Islâhât Hareketleri ve Bahriye Nezâreti’nin Kuruluşu (1789-1867), Ankara 2001.
• Gökbilgin, Tayyib, “Boğaziçi”, İA, c. II, İstanbul 1979.
• Göncü, Cengiz - Serpil Çelik, “Arşiv Belgeleri Işığında Dolmabahçe Sarayı’nın Bölümleri, Mekân İşlevleri ve Plan Özellikleri (I)”, Dolmabahçe Sarayı, İstanbul 2003.
• Günergun, Feza, “Introduction of the Metric System to the Ottoman State”, Transfer of Modern Science and Tecnology to the Muslim World - Proceedings of the International Symposium on Modern Sciences and the Muslim World, İstanbul 1992.
• Hasol, Doğan, Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, İstanbul 2005.
• Hızır İlyas (Hafız), Letâif-i Enderûn 1812-1830, haz. Cahit Kayra, İstanbul 1987.
• İbretnümâ Mabeynci Fahri Bey’in Hatıratı, haz. Bekir Sıtkı Baykal, Ankara 1989.
• İnal, İbnülemin Mahmûd Kemal, Son Sadrazamlar, c. I, İstanbul 1982.
• İnciciyan, P. G., XVIII. Asırda İstanbul, çev. Hrand D. Andreasyan, İstanbul 1956.
• İrez, Feryal, XIX. Yüzyıl Osmanlı Saray Mobilyası, Ankara 1989.
• Karaca, Ali, “Saray’da/Mâbeyn-i Hümâyûn’da Yaverlik Kurumu (1839-1920)”, Türkler, c. XIII, Ankara 2002.
• Karahüseyin, Güller, “Beylerbeyi Sarayı ve Ünlü Konukları”, Millî Saraylar 1992, İstanbul 1992.
• Karahüseyin, Güller - Pelin Aykut Saçaklı, “Dolmabahçe Sarayı Harem Dairelerinin Mekân Fonksiyonları Açısından Değerlendirilmesi”, MS Millî Saraylar, İstanbul 2004.
• Karateke, Hakan, Padişahım Çok Yaşa (Osmanlı Devleti’nin Son Yüz Yılında Merasimler), İstanbul 2004.
• Konyalı, İ. Hakkı, Üsküdar Tarihi, c. I-II, İstanbul 1976.
• Kömürcüyan, Eremya Çelebi, XVII. Asırda İstanbul, çev. Hrand D. Andreasyan, İstanbul 1988.
• Küçük, Cevdet, “Bina Emini”, DİA, c. VI, İstanbul 1992.
• Mahmûd Celaleddin Paşa, Mir’ât-I Hakikat, haz. İsmet Miroğlu, İstanbul 1983.
• Mehmet Tevfik Bey, II. Abdülhamid, Meşrutiyet ve Mütareke Devri Hatıraları, haz. F. Rezan Hürmen, c. I, İstanbul 1993.
• Miss Julia Pardoe, Şehirlerin Ecesi İstanbul: Bir Leydinin Gözüyle XIX. Yüzyılda Osmanlı Yaşamı, çev. Banu Büyükkal, İstanbul 2004.
• Moltke, Helmuth von, Moltke’nin Türkiye Mektupları, çev. Hayrullah Örs, İstanbul 1999.
• Neciboğlu, Gülru, Architecture Ceremonial and Power: The Topkapi Palace in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, Londra 1991.
• Orhonlu, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu’nda Şehircilik ve Ulaşım Üzerine Araştırmalar, der. Salih Özbaran, İzmir 1984.
• Ortaylı, İlber, “XIX. Yüzyılda Osmanlı Saraylarının Geçirdiği Değişim”, MS Millî Saraylar, İstanbul 1999.
• Osmanlı Sâlnâmeleri ve Nevsâlleri, haz. Hasan Duman, c. I-II, Ankara 2000.
• Osmanoğlu, Ayşe, Babam Sultan Abdülhamid (Hâtıralarım), İstanbul 1986.
• Osmanoğlu, Şâdiye, Hayatımın Acı ve Tatlı Günleri, İstanbul 1966.
• Öngül, Ali, “Tarih-i Cami-i Nurusosmanî”, Vakıflar Dergisi, S. XXIV, Ankara 1994.
• Özcan, Abdülkadir, “Biniş”, DİA, c. VI, İstanbul 1988.
• Pakalın, Mehmet Zeki, “Mabeyn”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c. I, İstanbul 1983.
• Peirce, Leslie P., Harem-i Hümâyûn, İstanbul 2000.
• Photiades, B.A., “The Palace of Beylerbeyi”, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, S. 260, İstanbul 1963.
• Rado, Şevket,Türk Hattatları, İstanbul tarihsiz.
• Sakaoğlu, Necdet, Saray-ı Hümâyûn: Tarihi, Mekânları, Kitâbeleri ve Anılar ile Topkapı Sarayı, İstanbul 2002.
• Saz, Leyla, Anılar XIX. Yüzyıl Haremi, İstanbul 2000
• Sevgin, Erdoğan, “Beylerbeyi Sarayı”, Hayat Tarih Mecmuası, S. 4, İstanbul 1966.
• Seyitdanlıoğlu, Mehmed, “Tanzimat Döneminde İmar Meclisleri”, OTAM (Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), S. 3, Ankara 1992.
• Sönmez, Neslihan, Osmanlı Dönemi Yapı ve Malzeme Terimleri Sözlüğü, İstanbul 1997.
• Sönmez, Zeki, “Mimar Sinan ve Hassa Mimarlar Ocağı”, Mimar Sinan Dönemi Türk Mimarlığı ve Sanatı, haz. Zeki Sönmez, İstanbul 1998.
• Sözen, Metin, Devletin Evi Saray, İstanbul 1990.
• ___________, “Beylerbeyi Sarayı”, DİA, c. VI, İstanbul 1992.
• Şehsuvaroğlu, Halûk, Tarihi Odalar, İstanbul 1954.
• _________________, “Beylerbeyi Sahilsarayı”, İstanbul Ansiklopedisi, c. V, İstanbul. _________________, Boğaziçi’ne Dair, İstanbul 1986.
• Tahsin Paşa, Sultan Abdülhamid Tahsin Paşa’nın Yıldız Hatıraları, İstanbul 1990.
• Taş, Ahsen, Rönesans Devri Bahçe Sanatı ve Ülkemizdeki Yansıması Olarak Beylerbeyi Sarayı ve Set Bahçeleri, Yüksek Lisans Tezi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü İstanbul 1998.
• Tayyarzade Ahmed Ata, Tarih-i Atâ, c. I, İstanbul 1292.
• Terzi, Arzu, “XIX. Yüzyıl Sonlarında Ebniye-i Seniyye İdaresi (Görevleri ve Teşkilâtı)”, Tarih Enstitüsü Dergisi, S. 16, İstanbul 1998, s. 109-119.
• _________, Hazine-i Hâssa Nezâreti, Ankara 2000.
• Tercüman Kültür ve Sanat Ansiklopedisi, “Beylerbeyi Sarayı”, c. II, İstanbul 1982.
• Tözün, Burcu, Beylerbeyi Sarayı İç Mekân Dekorasyonu, Yüksek Lisans Tezi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü İstanbul 1996.
• Turan, Şerafettin, “Osmanlı Teşkilatında Hassa Mimarları”, Tarih Araştırmaları Dergisi, c. I, S. 1, Ankara 1963.
• Uluçay, M. Çağatay, Harem II, Ankara 1992.
• Uşaklıgil, Halid Ziya, Saray ve Ötesi, İstanbul 1981.
• Uzunçarşılı, İsmail H., Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı, Ankara 1984.
• Uzunok, Tuncer, Osmanlı İmparatorluğu’nda Mimarbaşılık Müessesesi XVI. Asır, Mezuniyet Tezi, İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, İstanbul 1996.
• Ünüvar, Safiye, Saray Hatıralarım, İstanbul 1964.