Türk Kültüründe Saray Kavramı ve Geleneksel Saray Mimarisinin Gelişimi

Yıl 2022, Sayı: 23, 66 - 85, 01.12.2022

Nesrin Taşer

Öz

Saray, monarşik ve otokratik yönetim biçiminde devlet sisteminin merkezidir. Saray sözcüğü hem hükümdarlık makamı ve kurumsal çevresini hem de mekânını içeren soyut ve somut anlamlar taşır. Hanedan konutu ve devlet işlerinin yürütüldüğü yer olarak özel ve resmî işlevleri bir arada barındırır. Stratejik konumu, boyutları ve yapısal özellikleriyle siyasî gücü, iktidarı, sosyo-kültürel ve ekonomik düzeyi en net şekilde sergileyen bir anlatım biçimi; aynı zamanda yöneten-yönetilen ilişkilerinin ve hiyerarşi düzeyinin göstergesidir.
Türklerde sarayın mekânsal tasarımı, devletlerin gelişmesi ve genişlemesiyle doğru orantılı olarak teknik bilgi ve düşünce düzeyine, sanat zevki ve estetik anlayışına, yaşayış biçimi ve işlevsel gerekliliklerine göre değişikliklere uğrar. Her saray bir hükümdar için var olurken ve biçimlenirken, yaptıranın beklentileri, mekânların konumları, yapılan kentin niteliği, mimarın değerlendirmeleri de bu varoluş sürecini yönetmektedir. Yine de güçlü ve tanımlı biçimsel özelliklere sahip mekânsal kurgular ortaktır.
Türklerin hüküm sürmüş olduğu geniş coğrafyada günümüze ulaşabilen az sayıda saray örnekleri, göç eden, fetheden, yerleşen, büyüyen, değişip dönüşen toplulukların kendi kimliklerine ait olan kültürel kodları kuşaktan kuşağa aktarmalarına, kolektif belleği canlı tutmalarına ve bundan hareketle topluluk olup, otorite kurarak meşrutiyet kazanmalarına dair nesnel verilerdir.

Anahtar Kelimeler

Saray, Köşk, Hükümdar, Mimari, Geleneksel, Taht Salonu, Eyvan, Avlu

Kaynakça

• Abū Bakr Muḥammad ibn Jaʻfar Narshakhī, The History of Bukhara, Çev. Richard Nelson Frye, Cambridge: Mediaeval Academy of America, 1954.
• Arapov, Aleksey. “Uzbekistan”, The Artistic Culture of Central Asia and Azerbaijan in the 9th-15th Centuries: Archıtecture, Cilt IV, Samarkand-Tashkent, 2013.
• Arık, Rüçhan. Kubad Abad: Selçuklu Saray ve Çinileri, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2000.
• Arslan Erol, Hülya. Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri, Ankara: Türk Dil Kurumu (TDK) Yayınları, 2008.
• Aslanapa, Oktay. Türk Sanatı, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1993.
• Ayverdi, İlhan. “Saray”, Asırlar boyu târihî seyri içinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Cilt 3, İstanbul: Kubbealtı, 2011, 2710.
• Başkan, Yahya. “Karamanoğulları Sarayı”, Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı 18, 2017, 417-428.
• Can, Yılmaz. Anadolu Öncesi Türk Kenti, Türkler, Cilt 3, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 150-160.
• Clauson, Sir Gerard. Studies in Turkic and Mongolic Linguistics, London and New York: Routledge Curzon Taylor&Francis Group, 2002.
• Creswell, Keppel Archibald Cameron. A Short Account of Early Muslim Architecture, Revised and Supplemented by James W. Allan, Great Brıtain: Scolar Press, 1989.
• Çağbayır, Yaşar. Saray. Büyük Türkçe Sözlük, Cilt 7, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2016, 4986.
• Çeşmeli, İbrahim. “Orta Asya Mimarisi: 7-13. Yüzyıllar”, Mimarlık&Dekorasyon, Sayı 141, İstanbul: 2005, 38-46.
• Çoruhlu, Yaşar. “Kasır”, İslâm Ansiklopedisi, Cilt 24, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı (TDV) Yayınları, 2001, 556.
• Çoruhlu, Yaşar. Erken Devir Türk Sanatı: İç Asya'da Türk Sanatının Doğuşu ve Gelişimi, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2007.
• Denknalbant. Ayşe. “Köşk”, İslâm Ansiklopedisi, Cilt 26, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı (TDV) Yayınları, 2002, 279-282.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 1986.
• Eldem, Sedad Hakkı. Türk Evi: Osmanlı Dönemi, Cilt 2, İstanbul: Türkiye Anıt Çevre Turizm Değerlerini Koruma Vakfı (TAÇ) Yayınları, 1986.
• Esin, Emel. “Mescid, Türklerde”, Türk Ansiklopedisi, Cilt XXIV (185), Ankara: Devlet Kitapları, 1976, 31.
• Esin, Emel. İslâmiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi ve İslâm’a Giriş: Türk Kültür Tarihinin Erken Çağları Üzerine Araştırmalar, Cilt 2, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1978.
• Esin, Emel. Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2006.
• Genç, Reşat. Karahanlı Devlet Teşkilâtı, Ankara: Türk Tarih Kurumu (TTK) Yayınları, 2002.
• Göde, Kemal. Türklerde Saray Teşkilatı ve Hayatı, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 3, Kayseri, 1989, 433-445.
• Gökbilgin, M. Tayyib. “Saray”, İslâm Ansiklopedisi, Cilt 10, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) Yayınları, 2013, 205-206.
• Günal, Zerrin. “Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Saray Teşkilatı”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı I, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi (Sosyal ve Siyasî Hayat), Edit. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları,2006, 197-203.
• Günyol, Vedad. “Köşk”, İslâm Ansiklopedisi, Cilt 6, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) Yayınları, 1967, 923.
• Hizmetli, Mustafa. “Abbâsîlerde Saraylar ve Saray Hayatı”. İslâm Tarihi ve Medeniyeti, Cilt 6, Abbâsîler II, İstanbul: Siyer Yayınları, 397-430.
• Kafesoğlu, İbrahim. Türk Milli Kültürü, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1977.
• Kakdaş Ateş, Dilan. Gülin Payaslı Oğuz, “Artuklular’dan Osmanlı’ya Diyarbakır İçkale Artuklu Sarayı”, I. Uluslararası Osmanlı İzleri Sempozyumu, 01-02 Kasım 2018, Edirne: 2018, 157-163.
• Kanar, Mehmet. “Saray”, Etimolojik Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Derin Yayınları, 2003, 1301.
• Kardaş, Nevin. Leylâ Karahan, “Saray”, Türkçe Sözlük, Cilt 4, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) Yayınları, 2002, 2445.
• Kâşgarlı Mahmud, Divânü Lûgat-it-Türk Tercümesi, Ankara: Türk Dil Kurumu (TDK) Yayınları, I-124; II-177; III-222/11, 1992.
• Kuban, Doğan. “Saraylar”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt 6, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, 1994, 462-465.
• Kuban, Doğan. Batıya Göçün Sanatsal Evreleri, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2014. Muhammed Hüseyin bin Halef-i Tebrîzî, Lûgat-ı Burhan-ı Kātıʻ, İstanbul: Matbaa-i Osmaniye, H.1302 (1885).
• Oral, M. Zeki. “Kayseri’de Kubadiye Sarayları: Anadolu’da Selçuklu Sarayları”, Belleten, Cilt 17, Ankara: Türk Tarih Kurumu (TTK) Yayınları, 1953, 501-517.
• Orkun, Hüseyin Namık. Eski Türk Yazıtları, Ankara: Türk Dil Kurumu (TDK) Yayınları, 1936.
• Ödekan, Ayla. “Eyvan”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, Cilt 1, İstanbul: Yapı-Endüstri Merkezi (YEM) Yayınları, 574.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Kültür Tarihine Giriş: Türklerde Ordu, Ordugâh ve Otağ -Devlet, Ordu ve Aile Disiplinin Temelleri (Hunlardan Osmanlılara), Cilt VII, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1984.
• Özcan, Koray. “Orta Asya Türk Kent Modelleri Üzerine Bir Tipoloji Denemesi (VIII. Yüzyıldan XIII. Yüzyıla Kadar)”, Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi, Cilt 20 (2), Ankara: 2005, 251-265.
• Palabıyık, M. Hanefi. Valilikten İmparatorluğa Gazneliler-Devlet ve Saray Teşkilâtı, Ankara: Araştırma Yayınları, 2002.
• Pınarbaşı, Simge Özer. Çağlar Boyu Tahtın Simgesel Anlamları Işığında Türk Tahtları, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 200.
• Rockhill, William Woodville. The Journey of William of Rubruck to the Eastern Parts of the World, 1253-55, New Delhi: Asian Educational Services, Subharn Offset, 1998.
• Sağdıç, Zafer. “Osmanlı Politik Sisteminin Osmanlı Saray Mimari Mekân Örgütlenmesi Üzerindeki Etkileri”, Türkler, Cilt 12, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 211-217.
• Sağdıç, Zafer. Üç Osmanlı Sarayında İşlev ve Mimarlık Bağlantısı, Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul, 2006.
• Sayan, Yüksel. Türkmenistan'daki Mimari Eserler (XI-XVI. Yüzyıl), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1999.
• Schlumberger, Daniel; Sourdel-Thomine, Janine; Gardin, Jean Claude. Lashkari Bazar: Une résidence royale ghaznévide et ghoride. Mémoires de la Délégation archéologique française en Afghanistan, Paris, 1963-1978.
• Seçkin, Nadide. Topkapı Sarayı'nın Biçimlenmesine Egemen Olan Tasarım Gelenekleri Üzerine Bir Araştırma (1453-1755), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 1998.
• Sözen, Metin. Devletin Evi Saray, İstanbul: Sandoz Yayınları, 1990.
• Sözen, Metin. Uğur Tanyeli, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1996.
• Sümer, Faruk. Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları, Cilt I, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1999.
• Şemseddin Sâmi, Kamûs-ı Türkî, İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2016.
• Şükûn, Ziya. Farsça-Türkçe Lûgat: Gencinei Güftar Ferhengi Ziya, Cilt II, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) Yayınları, 1996.
• Tanman, T. Baha. “Divanhâne”, İslâm Ansiklopedisi, Cilt 9, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı (TDV) Yayınları, 1994, 437-444.
• Tarım Ertuğ, Zeynep. “Saray”, İslâm Ansiklopedisi, Cilt 36, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı (TDV) Yayınları, 2009, 117.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, Ankara: Türk Tarih Kurumu (TTK) Yayınları, 2014, 9-31.
• Yavaş Alptekin. “Kayseri Argıncık Haydar Bey Köşkü”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt 44 (2), Ankara: 2004, 137.
• Yavaş Alptekin. “Anadolu Selçuklu Köşklerinin Plan Tipleri Üzerine Tespitler”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt 47 (1), Ankara: 2007, 203-227.
• Yetkin, Şerare. “Abbâsiler”, İslâm Ansiklopedisi, Cilt 1, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı (TDV) Yayınları, 1988, 49-56.
• Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, Çev. Reşit Rahmeti Arat, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2008.