JÓZEF SĘKOWSKİ’NİN OSMANLI SARAYINA LİTOGRAFİ (TAŞ BASKI) TEKNİĞİNİ TANITIMI

Yıl 2024, Sayı: 27, 153 - 159, 24.12.2024

Selman Can

Öz

Gutenberg’in 15. yüzyıl ortalarında dökme demir harfleri yan yana dizerek tipografi tekniğinde bastığı eserler bir devrim yaratmıştır. Matbaanın bilim dünyasına sağladığı avantajla binlerce kitap, rahat bir şekilde çoğaltılarak kullanılmıştır. Kitap basımında Johann Alois Senefelder’in keşfi olan litografi (taş baskı) yeni bir dönem açmış, tipografi tekniğinde kalıp harflerle günlerce süren baskı aşaması terk edilmiştir. Litografi ile matbaacılar, istedikleri yazı ve resimleri doğrudan basabilir hâle gelmişlerdir. 18. yüzyıl sonlarında Senefelder tarafından keşfedilmesinin ardından Avrupa ülkelerine kısa bir sürede yayılan litografinin kullanımı, Osmanlı Devleti’nde 1831 yılı sonrası hız kazanmıştır. Türkiye’de litografiye dair yapılan çalışmalarda basılan kitapların içeriği üzerinde durulmuş, ancak bu tekniği Osmanlı dünyasına ilk kimin tanıttığı konusuna hiç değinilmemiştir. Osmanlı Arşivi’nde yürüttüğümüz çalışmalar kapsamında tespit ettiğimiz bir belge, bu konuyu açıklığa kavuşturmaktadır. Polonyalı oryantalist ve yazar Józef Sękowski, 1820 yılında Rusya’nın İstanbul elçilik tercümanı olarak görev yaptığı sırada litografi tekniğini Osmanlı sarayına tanıtmıştır. Sultan II. Mahmud’a sunulmak üzere hazırladığı raporda litografinin Avrupa’da nasıl keşfedildiğini, faydalarını ve baskı yöntemlerini kaleme almıştır. Ayrıca bir hattata yazdırdığı levhayı bu teknik ile basarak uygulamalı olarak göstermiştir. Hazırlanan bu makalede Józef Sękowski’nin litografi üzerine hazırladığı bu metin, ilk kez ele alınacak ve bu teknikle bastığı hat levhasının görseline de yer verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Matbaa, Tipografi, Litografi, Taş Baskı, Józef Sękowski, Alois Senefelder, II. Mahmud, Osmanlı Arşivi

Kaynakça

• I. Arşiv Belgeleri
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Hatt-ı Hümâyûn (HAT)
• II. Kaynak Eserler ve İncelemeler
• Erç in, Kemal, Hayri Zorlutuna. Matbaacılık Bilgileri. Cilt II, İstanbul, 1945.
• Erd em, Yahya. Türk Taş Baskıcılığı-Başlangıç Yılları ve İlk Kitaplar. Ankara, 2022.
• Kaya, Mahmut. “Kasîdetü’l-Bürde”, TDV İslam Ansiklopedisi. Cilt 24, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001, 568-569.
• Keskin, İsmail. “1831-1920 Yılları Arasında Türkiye’deki Litografi (Taşbaskı) Sanatı”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi. 38 (2017): 9-20.
• Sev er, Zafer. Rus Kaynaklarına Göre Stroganov Ailesi ve Sibirya’da Rus Hakimiyeti. Doktora Tezi, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020.
• Sliwa, Joachim. Józef Sękowski’s Journey to Egypt and Nubia, 1821, in: Crossing Time and Space. To Commemorate Hanna Szymańska, Warszawa-Wiesbaden, 2020, 181-188.
• III. İnternet
• https://www.polskipetersburg.pl/hasla/sekowski-jozef-julian (2.10.2024)
• https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C3%B3zef_S%C4%99kowski (21.10.2024)