SANAT NESNESİ OLARAK CAM: MİLLÎ SARAYLAR İDARESİ BAŞKANLIĞI ENVANTERİNE KAYITLI REVZENLER

Yıl 2024, Sayı: 27, 127 - 151, 24.12.2024

Belkıs Doğan

Öz

Revzenler, cam sanatının bir dalı olarak tarihî yapıları aydınlatan ve tezyin eden pencerelerdir. Türk-İslâm mimarisinin doğal aydınlatma araçlarından olan revzenler, gerek kurşun yerine alçı kalıpların kullanılması gibi teknik gerekse kemer formu ve süsleme motifleri gibi tezyinî özellikleriyle özgün bir kimliğe sahiptir. Mimarinin bütünü ile uyumlu ve İslâm medeniyetini meydana getiren düşünce dünyasından beslenen bir estetik kaygı ile düzenlenmişlerdir. Mimari yapılarda ve orijinal konumlarında günümüze ulaşan revzenler olmakla beraber restorasyon ve yenileme gibi sebeplerle bulundukları yapılardan sökülüp müzelere intikal eden revzenler de mevcuttur. Bu kapsamda Beykoz Cam ve Billur Müzesi, revzenlere ayrılan seksiyonu ile önemli bir yere sahiptir. T.C. Cumhurbaşkanlığı Millî Saraylar Başkanlığı envanterine kayıtlı olup müzede teşhir edilmeyen revzenler ise Topkapı Sarayı Aziziye depolarında muhafaza edilmektedir. Bu makalede Beykoz Cam ve Billur Müzesi ile Topkapı Sarayı Aziziye deposunda yer alan toplam on altı adet revzen form, teknik ve tezyinî özellikleri ile tarihlendirme ve imal edildikleri dönemin revzen yapımına açıklık getiren detayları bakımından incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk-İslâm Mîmarisi, Aydınlatma, Cam Sanatı, Millî Saraylar, Beykoz Cam ve Billur Müzesi, Osmanlı Revzenleri, Revzen-i Menkûş

GLASS AS AN ART OBJECT: STAINED-GLASS WINDOWS/ROWZANS REGISTERED IN THE INVENTORY OF THE DIRECTORATE OF NATIONAL PALACES

Öz

Rowzans, as a distinct branch of glass art, are windows that not only illuminate historical structures but also enhance them with decorative elements. The terms 'stained-glass windows' and 'glazed-stucco windows' are often used in English to describe the Islamic art term 'rowzan.' However, since 'rowzan' refers specifically to a type of window made from a combination of glass and stucco, serving a particular aesthetic purpose within Islamic architecture, the term 'rowzan' is preferred in this article. As one of the natural lighting elements in Turkish-Islamic architecture, rowzans possess a unique identity, shaped by both technical features—such as the use of plaster molds instead of lead—and decorative characteristics, such as the arch form and ornamental motifs. They are designed with an aesthetic vision rooted in the philosophical and cultural worldview that gave rise to Islamic civilization, seamlessly integrating into the broader architectural composition. In addition to the rowzans that have historically functioned as windows in their original locations, placed in openings designated for them, there are also rowzans that have been transferred to museums for various reasons. In the Republic of Turkey, the Beykoz Glass and Crystal Museum houses a rich collection, including a dedicated section for glazed-stucco windows. Furthermore, the rowzans stored in the Aziziye warehouse of Topkapi Palace are key pieces of the museum's collection, though they have yet to be featured in any publication. This article will focus on the rowzans preserved in the Beykoz Glass and Crystal Museum, under the Directorate of National Palaces of the Presidency of the Republic of Turkey, and in the Aziziye warehouse of Topkapi Palace. The discussion will center on their form, technical and decorative characteristics, as well as the details that illuminate their dating and the historical context of rowzan production.

Anahtar Kelimeler

Turkish-Islamic Architecture, Lighting, Glass Art, National Palaces, Beykoz Glass and Crystal Museum, Ottoman Rowzans, Stained-Glass Windows/ Glazed-Stucco Windows

Kaynakça

• Arseven, Celal Esad. Sanat Ansiklopedisi. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1975.
• Barkan, Ömer Lütfi. Süleymaniye Camii ve İmareti İnşaatı (1550- 1557). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1972.
• Doğanay, Aziz. “Hatayî Üslubu Motifler”, Hat ve Tezhip Sanatı. Ed. Ali Rıza Özcan. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2009: 437-449.
• Doğanay, Aziz, Merve Akyüz. “İslîmî/Rûmî ve Hatâyî Motifinin Köken Meselesi: Timûrî Tezyînât Üslûbunun Osmanlı Sanatına Yansımaları ve İstanbul Üslûbunun Teşekkülü”, Türklük Araştırmaları Dergisi. 3/1 (2024): 31-77.
• Dündar, Abdulkadir. “Bir Belgeye Göre Amasya II. Bayezid Külliyesi”, AÜİFD. 44/2 (2003): 140-172.
• Hasol, Doğan. Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul: YEM Yayınları, 1998.
• Kalfazade, Kalfazade. “Cenâbî Ahmed Paşa Camii”, TDV İslam Ansiklopedisi. Cilt 7, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993: 351-352.
• Kütükoğlu, Mübahat S. Osmanlılarda Narh Müessesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1983.
• Özaltın, Fatma Nilhan, Filiz Ölmez. “Osmanlı Dönemi Minyatürlerinde El Sanatlarından İzler”, Art-e Sanat Dergisi. 4/7 (2011): 1-30.
• Özet, Aynur. Dipten Gelen Parıltı: Bodrum Sualtı Arkeoloji Müzesi Eserleri. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1998, https://ekitap.ktb. gov.tr/TR-80584/camcilik-ve-yapim-teknikleri-ile-ilgili-sozluk. html#:~:text=Noble (19.08.2014).
• Özgümüş, Üzlifat. Anadolu Camcılığı. İstanbul: Pera Yayıncılık ve Kitapçılık, 2000.
• Özgümüş, Üzlifat. “Milli Saraylar Beykoz Cam ve Billur Müzesi”, Beykoz 2021 Sempozyumu Tebliğler Kitabı. Ed. Hilal Yurdakul. İstanbul: Beykoz Belediyesi Kültür Yayınları, 2022: 589-607.
• Özgümüş, Üzlifat, Ahmet Çapoğlu, Şeyda Alpay, Gökşen Canıyılmaz, Demet Coşansel Karakullukçu. Saraylarda Cam Sanatı. İstanbul: Milli Saraylar İdaresi Başkanlığı, 2021.
• Uluengin, Fatin, Bülent Uluengin, Mehmet Bengü Uluengin. Osmanlı Anıt Mimarisinde Klasik Yapı Detayları. İstanbul: YEM Yayınları, 2014.
• Yıldız, Yasin, Gökşen Canıyılmaz. “Osmanlı Devleti’nde Cam İmalatı ve Beykoz Cam ve Billur Müzesi”, Millî Saraylar Sanat Tarih Mimarlık Dergisi. 21 (2021): 26-47.