XIX. Yüzyılda Osmanlı Ermeni Basını ve Devletin Rejimi Üzerine Çarpıcı Bir Polemik

Yıl 2010, Sayı: 1, 41 - 50, 01.04.2010

Ali Budak

Öz

Tanzimat’tan sonra İstanbul’da Ermeni harfleriyle Türkçe birçok gazete ve dergi yayımlanmıştır. Bunlar içinde, Mecmua-i Havâdis gibi çok ünlenmiş, Türkler arasında bile okuyucu kitlesi oluşturmuş olanlar da vardır. Mecmua-i Havâdis ile devrin ilk günlük gazetesi Ruznâme-i Cerîde-i Havâdis arasında, 1860 yılının Aralık ayında bir kalem kavgası cereyan etmiştir. Bu polemik, hem devrin sosyal hayatına ve gazetecilik anlayışına ışık tutmakta hem de İmparatorluğun sadık teb’ası Ermenilerin kafasında bazı “kimlik” sorularının uyanmaya başladığının işaretlerini vermektedir. Kamuoyu önünde ilk defa “millet-i hâkime” ve “milel-i mahkûme” sınıflaması yapılarak, açıkça devletin sistemi tartışılmıştır. Tarafları ise, devrin iki önemli devlet adamı; Mecmua-i Havâdis’te Vartan Paşa, Ruznâme-i Cerîde-i Havâdis’te Münif Paşa temsil etmişlerdir. Makalede, ilk Ermeni kıpırdanmalarının başlamasından yaklaşık çeyrek yüzyıl önce yapılmış bu kalem kavgası ayrıntılı olarak işlenirken, Ermeni basınına da panoramik bir bakış atfedilmektedir

Anahtar Kelimeler

Ermeni, basın, Mecmua-i Havâdis, Ruznâme-i Cerîde-i Havâdis, Vartan Paşa, Münif Paşa, millet-i hâkime, milel-i mahkûme

Ottoman Armenian Press in XIXth Century And A Striking Discussion Relating With The Regime

Öz

After the Tanzimat Period (Reformation) many Turkish magazines, journals and newspapers were published in Armenian letters. Mecmua-i Havâdis, one of them, became very prominent and it even had Turkish readers. There had been a discussion or polemic between the Mecmua-i Havâdis and Ruznâme-i Cerîde-i Havâdis, first daily newspaper of the period, on December of 1860. This polemic gives us an illuminating idea about the social life and the journalism of the period as well as the arising identity problems of the Armenians as the Ottoman subjects or citizens. For the first time in Ottoman history, the categories of “dominant/ sovereign nation” (millet-i hâkime) and the subjected/ruled nation (millet-i mahkûme) appeared before the public opinion. The participants of this discussion were Vartan Pasha (Mecmua-i Havâdis) and Münif Pasha (Ruznâme-i Cerîde-i Havâdis) as the representatives of these two groups. In this presentation, the mentioned polemic, which took place 25 years before the Armenian upheaval, has been dealt with some detail. A panoramic look on the Armenian press of the period has also been attempted

Anahtar Kelimeler

Ottoman Armeniens, press, Mecmua-i Havâdis, Ruznâme-i Cerîde-i Havâdis, Vartan Paşa, Münif Paşa, dominant/ sovereign nation, subjected/ruled nation.

Kaynakça

• And, Metin, Tanzimat ve İstibdât Döneminde Türk Tiyatrosu(1839-1908), Ank., Türkiye İş Ban- kası Kültür Yayınları, 1972.
• Bozkurt, Gülnihal, Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839-1914), TTK Yayınları, Ank. , 1989.
• Budak, Ali, “Ermenilerin XIX. Yüzyılda Yeni Bir Hayatın ve Edebiyatın Oluşum Sürecine Kat- kıları”, İstanbul Akademik Araştırmalar Dergisi, Ağustos – Ekim 2006, Yıl: 8, Sayı: 30, s. 137- 156.
• Budak, Ali, Batılılaşma Sürecinde Çok Yönlü bir Osmanlı Aydını: Münif Paşa, İst., Kitabevi, 2004.
• Budak, Ali, Batılılaşma ve Türk Edebiyatı Lale Devri’nden Tanzimat’a Yenileşme, İst., Bilge Kültür Sanat Yayınevi 2008.
• İnalcık, Halil, “İstanbul (Türk Devri), TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: 23, İst., 2001.
• İpek, Nurdan, “Millet Sistemi İçinde Ermeniler”, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, Cilt: I, Erciyes Üniversitesi I. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu, Erciyes Üniversitesi Yayı- nı, 2007, 419-435.
• Kaplan, Mehmet – İnci Enginün, Birol Emil (Haz.), Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi I, İst., İ.Ü. Edebiuyat Fakültesi Matbaası, 1974.
• Kut, A. Turgut, “Ermeni Harfli Türkçe Telif ve Tercüme Konuları; Victor Hugo’nun Mağdûrîn Hikâyesinin Kısalmış Nüshası”, Beşinci Milletlerarası Türkoloji Kongresi, İstanbul, 23-28 Ekim 1985, Tebliğler, Cilt.I, İst., Edebiyat Fakültesi Basımevi 1985, s. 195-214.
• Moltke, Helmuth von, Türkiye’deki Durum ve Olaylar Üzerine Mektuplar (1835-1839), Çev. Hayrullah Örs, Ank., TTK, 1960.
• Ortaylı, İlber, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Nizamı”, Batılılaşma Yolunda, İst., Merkez Kitapçılık, 2007, s. 170-177.
• Ortaylı, İlber, “Tanzimat Devri Basını Üzerine Notlar”, Batılılaşma Yolunda, İst., Merkez Kitaplar, 2007, s. 37-45.
• Öztuna, Yılmaz, Büyük Türkiye Tarihi, Cilt:7, İst., Ötüken 1978.
• Stepanyan, Hasmik A., Ermeni Harfli Türkçe Kitaplar ve Süreli Yayınlar Bibliyografyası (1727- 1968), İst., Turkuaz Yayınları 2005.
• Türkmen, Fikret, Türk Halk Edebiyatı’nın Ermeni Kültürüne Tesiri, İzmir, Akademi Kitabevi, 1992.
• Yazıcı, Nesimi, “Osmanlı Basınının Başlangıcı Üzerine Bazı Düşünceler”, Osmanlı Basın Yaşamı Sempozyumu, 6-7 Aralık 1999, Ank. , G.Ü. İletişim Fakültesi Yayını, s. 7-14.
• Yuvalı, Abdülkadir, “Osmanlı Toplumunda Birlikte Yaşama Sanatının Tarihi Temelleri”, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, Cilt: I, Erciyes Üniversitesi I. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu, Erciyes Üniversitesi Yayını, 2007, s. 81-87.