Gelibolu Yarımadası (Trakya Khersonesos’u) Antik Çağ Kültleri ve Kült Alanları - Yeni Bulgular ve Yorumlar

Yıl 2019, Sayı: 19, 17 - 34, 01.05.2019

Zeynep Koçel Erdem

Öz

Günümüzde Çanakkale İli’ne bağlı Gelibolu Yarımadası (antik Thrakia Khersonesos’u) Trakya, Ege, Anadolu ve hatta Ege-Karadeniz arasında bir geçit niteliği taşımaktadır ve tarih öncesi devirlerden bu yana farklı kültürler tarafından iskân edilmiştir.
Antik Çağ’da Gelibolu Yarımadası’nda tapınım gören tanrılar, kültler ve kült alanları şimdiye dek başta antik kaynak, epigrafik belge ve sikke gibi arkeolojik malzemeler üzerinden okunabilmekte ve yorumlanabilmektedir.
Yarımada’da şimdiye dek yürütülmüş olan bir takım kısıtlı araştırma ağırlıklı olarak kıyılarda kurulmuş Yunan kolonileri üzerinde yoğunlaşmıştır. Bu yerleşmelerde tapınım gören tanrılar ve kültlere ilişkin bilgiler de Yunan kültürü odaklıdır. Buna karşılık yerel kültler ile Thrak tanrı ve kültlerine ilişkin araştırmalar bu güne kadar göz ardı edilmiştir.
Makalemizde genel olarak Gelibolu Yarımadası’ndaki inançlara ait en erken belgelerden başlayarak bilinenlerin yanı sıra, bölgede 2013 yılından beri sürdürmekte olduğumuz yüzey araştırmaların ışığında Thrak kültleri ve yerel kültlere ilişkin yeni yorumlar da ele alınacaktır

Anahtar Kelimeler

Thrakia, Gelibolu Yarımadası (Thrakia Khersonesos’u), Kült, Kybele, Pleistoros

Kaynakça

• Antik Kaynaklar: App. Syr. (=Appianus, Syriake) Kullanılan Çeviri: Appian’s Roman History. Çev. H. White I-IV, Cambridge, Mass.-London 1912-1913. (The Loeb Classical Library).
• Demosthenes, Orationes Kullanılan Çeviri: Demosthenes, Orationes I-VII. Ed.s. J. H. Vince et all., Oxford, 1930-1949. (The Loeb Classical Library).
• Diod. (= Diodorus Siculus, Bibliotheke Historike) Kullanılan Çeviri: Diodorus of Sicily, Çev. R. M. Geer, London, New York,1947. (The Loeb Classical Library).
• Hdt. (=Herodotos,Historiae) Kullanılan Çeviri: Herodotos, Herodot Tarihi, Çev. M. Ökmen-A. Erhat, Remzi Kitabevi,İstanbul, 1991.
• Homeros Il. (=Homeros, İlyada) Kullanılan Çeviri: Homeros, Ilyada, Çev. A. Erhat-A. Kadir, İstanbul, 1993.
• Ps. Skylaks Periplous (=Skylaks, Periplus Scylacis) Kullanılan Çeviri: Pseudo-Skylaks, Periplous, Çev. M. Arslan. MJH II/I, 2012, 239-257.
• Thuk. (=Thukydides, Historiai) Kullanılan Çeviri: Thukydides, History of The Peloponnesian War, IV(7–8), Çev. C. F. Smith, Londra, Loeb Classical Library Yayınları, 1923.
• Modern Kaynaklar: Akbaytogan, T. (2010). İstanbul Arkeoloji Müzesi’ndeki Elaious (Eleonte) Kyliksleri ( Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Archibald, Z. H. (1994). Thracians and Scythians. CAH Vol. VI, The Fourth Century, ss. 444-476.
• Archibald, Z. H. (1998). The Odrysian Kingdom of Thrace. Orpheus Unmasked. Oxford: Clarendon Press.
• Bagnall, R. S. (1976). The Administration of the Ptolemaic Possessions Outside Egypt. Brill: Leiden. Bamyacı, O. A. (2013). Antik Dönem Denizciliğinde Tenedos/Bozcaada Kıyısal Kullanım ve Ticare., Çanakkale: Troia Vakfı Yayınları, ÇOMÜ Matbaası.
• Cargill, J.(1995). Athenian Settlements of the Fourth Century B.C. New York, Köln: Leiden.
• CIG : Corpus Inscriptionum Graecorum.CIG : Corpus Inscriptionum Graecorum
• Danov, C. M. (1976). Altthrakien, Berlin, New York.
• Demangel, R. (1926). Le Tumulus dit de Protesilas. Fouilles du Corps d’Occupation Français de Constantinople 1. Paris: D.E. Boccard.
• Dimitrova, D. (2005). Tumular architectonic monuments from the present-day Bulgarian land (second half of the first millenium B.C.) and their relation to Thracian religion. J. Bouzek, L. Domaradzka (Eds.), The Culture of Thracians and their Neighbours içinde (ss. 129-137). Oxford: Archeopress Publishers of British Archaeological Reports.
• Dönmez-Öztürk, F. (2007). Trakya Tanrı ve Kültleri. Arkeoloji ve Sanat 125, ss. 51-66.
• Dumont, A.- Homolle, T. (1892). Inscriptions et Monuments Figures de la Thrace. Melanges d’Archeologie et d’Epigraphie, par Albert Dumont. Paris: Imp. A. Chauvin et Fils.
• Fol, A. (2010). Thracian Culture : Told and Untold. Sofia: Tangra TanNakRa Publishing House.
• Fol, A.-Marazov, I. (1977). Thrace and the Thracians. New York: St. Martin’s Press.
• Fol, V. (2004). Kultstaetten. Die Thraker Das Goldene Reich des Orpheus (ss. 213-225. ). Bonn: Philipp von Zabern.
• Fol, V. (2007). Rock Topoi of Faith in the Eastern Mediterranean and in Asia Minor During the Antiquity, Academia Litterarum Bulgarica, Institutum Studiorum Thracicorum, Studia Thracica 10. Sofia: Bulgarian Academy of Science.
• Haspels, C. H. E. (1971). The Highlands of Phrygia. Sites and Monuments. Princeton: Princeton University Press.
• Head, V. (1911). Historia Numorum - A Manual of Greek Numismatics, 2nd ed., revised by B.V. Barclay et al.. London: Clarendon Press.
• Isaac, B. (1986). The Greek Settlements in Thrace until the Macedonian Conquest, Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society 10. Leiden: Brill.
• IK Sestos : J. Krauss (Hrsg.), Die Inschriften von Sestos und der Thrakischen Chersones. Inschriften griechischer Städte aus Kleinasien,19, Bonn 1980.
• Jones, A. H. M. (1966). The Greek City from Alexander to Justinian. Oxford: Clarendon Press.
• Kahrstedt, U. (1954). Beitrage zur Geschichte der thrakischen Chersones. Deutsche Beitrage zur Altertumswissenschaft 6. Baden-Baden: B. Grimm.
• Karasalihoğlu, M. (2015). ‘Paphlagonia’dan Kybele Açık Hava Kutsal Su Kompleksi. Arkeoloji ve Sanat 149, ss. 55-77.
• Koçel Erdem, Z. (2015a). Traklarda Kült Törenleri.Navisalvia. Sina Kabaağaç’ı Anma Toplantısı 2013. Toplumlar Adetler Törenler içinde (ss. 40-70). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Koçel Erdem, Z. (2015b). Tekirdağ Merkez ve Şarköy İlçeleri ile Çanakkale Gelibolu Yarımadası (Trakya Khersonesos’u) Yüzey Araştırması 2013 Yılı Çalışmaları. AST 32/1, Ankara, ss. 437-461.
• Koçel Erdem, Z. (2016a). Tekirdağ Merkez ve Şarköy İlçeleri ile Çanakkale Gelibolu Yarımadası (Trakya Khersonesos’u) 2014 Yılı Çalışmaları. Ankara, AST 33/2, ss. 443-463.
• Koçel Erdem, Z. (2016b). The Cult Places in the Northern Propontis and the Gallipoli Peninsula (Thracian Chersonese) of Turrkish Thrace. D. Spasova (Ed.), Megalithic Monuments and Cult Practices, Proceeding of the Second International Symposium içinde (ss. 171-185). Blagoevgrad: Neofit Rilski University Press.
• Koçel Erdem, Z. (2017). Tekirdağ Merkez ve Şarköy İlçeleri ile Çanakkale Gelibolu Yarımadası (Trakya Khersonesos’u) 2015 Yılı Çalışmaları. AST 34/1, ss. 545-565.
• Koçel Erdem, Z. (2019). Trakya’da Mısır Kültleri /Egyptian Cults in Thrace. Filiz Dönmez Öztürk Anı Kitabı. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Yayınları (Baskıda).
• Körpe, R. (2015). 2012 Sestos ve Çevresi Yüzey Araştırması. AST 32/1, ss. 135-149.
• Körpe, R. (2016). 2015 Gelibolu Yarımadası Sestos Antik Kenti ve Çevresi Yüzey Araştırması. AST 34/2, ss. 591-611.
• Körpe, R. (2017). Troia’nın Gelibolu Yarımadasındaki Toprakları. A. Koyuncu (Ed.), Uluslararası Balkan Tarihi ve Kültürü Sempozyumu. Bildiriler C.1 içinde (ss. 44-60). Pozitif Matbaa, Ankara: Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Yayınları.
• Loukopoulou, L. (2004). Thracian Chersonesos. M.H.Hansen-T.H.Nielsen (Ed.), An Inventory of Archaic and Classical Poleis içinde (ss. 900-911). Oxford: Oxford University Press.
• Lund, H. S. (1992). Lysimachus. A Study in Early Hellenistic Kingship. London, New York: Routledge.
• Marangou, C. (2012). The Rock-Cut Site at Myrina Kastro: Consideration of Symbolic Aspects. Megalithic Monuments and Cult Practices, Proceeding of the First International Symposium içinde (ss. 126-137). Blagoevgrad: Neofit Rilski University Press.
• Mihailov, G. (1991). Thrace Before the Persian Entry into Europe. CAH III/2, ss. 591-619.
• Özbek, O. (2012). 2010 yılı Saros Körfezi Gelibolu Yarımadası Prehistorik Dönem Yüzey Araştırması. AST 29/3, ss. 463-479.
• Özdoğan, M. (1986). Prehistoric Sites in the Gelibolu Peninsula. Anadolu Araştırmaları 10, ss. 51-67.
• Penkova, E. (2004). Der thrakische Heros. Die Thraker Das Goldene Reich des Orpheus içinde (ss. 314-321). Bonn: Philipp von Zabern.
• Picard, C.- Reinach A. J. (1912).Voyage dans la Chersonese et aux iles de la mer de Thrace. BCH 36, ss. 275-352. Popov, D.- V. Fol (2010). The Deities of the Thracians. Sofia: Tangra TanNakRa Publishing House.
• Porozhanov, K. (2011). Odrysian Kingdom and the Poleis Along its Coasts and Athens from the end of the 6th c. until 341 BC, Studia Thracica 14. Sofia: Neofit Rilski University Publishing House.
• Rabadjiev, K. (2015). Religion. J. Valeva-E. Nankov-D. Graninger (Eds.), A Companion to Ancient Thrace içinde (ss. 443-456). Oxford: Wiley Blackwell.
• Sarıkaya, B. (2009). Epigrafik Buluntular Işığında Trakya’da Kültler (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sayar, M. H. (1999). Doğu Trakya’da Epigrafi ve Tarihi Coğrafya Araştırmaları. AST16/1, ss. 423- 433.
• Sayar, M. H. (2000). Doğu Trakya’da Epigrafi ve Tarihi-Coğrafya Araştırmaları 1998. AST17/1, ss. 245-251.
• Sayar, M. H. (2002). Doğu Trakya’da Epigrafi ve Tarihi-Coğrafya Araştırmaları 2000. AST19/2, ss. 99- 111.
• Sayar, M. H. (2007a). Doğu Trakya Yüzey Araştırmaları-2006. Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü. Haberler, 24, İstanbul, ss. 19-20.
• Sayar, M. H. (2007 b). Zur Lage von Lysimacheia. Eine Hellenistischer Hauptstadt auf der Thrakischen Chersonesos. A. Iakovidou (Ed.), Thrace in the Graeco-Roman World. Proceedings of the 10th International Congress of Thracology Komotini-Alexandroupolis içinde (ss. 514-515): Athens: Hellenic Ministry of Culture.
• Sayar, M. H. (2008). Doğu Trakya Yüzey Araştırmaları 2006. AST 25/2, ss. 269-277.
• Sazcı, G. (2012). Maydos Kilisetepe Höyüğü 2010 Kazıları. KST33/1, ss. 389-409.
• Schönert-Geiss, E. (1999). Bibliographie zur antiken Numismatik Thrakiens und Mösiens. Berlin: Akademie Verlag.
• SNG Cop. Thrace: Sylloge Nummorum Graecorum.The Royal Collection of Coinsand Medals. Danish National Museum. Thrace I-II, Copenhagen 1942.
• Tomaschek, W. (1980). Die Alten Thraker, Eine ethnologische Untersuchung. Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.
• Tombul, M. (2015). Çanakkale Kültür Envanteri. Arkeolojik Yerleşim Alanları ve Sanat Tarihi Yapıları. Matsis Matbaa Hizmetleri, İstanbul: Zero Prodüksiyon.
• Tzvetkova, J. (2000). Siedlungen und Siedlungssystem auf der Thrakischen Chersonesos in der Vorrömischen Zeit. Thracia 13, ss. 431-462.
• Tzvetkova, J. (2008). History of the Thracian Chersonese (From Trojan War Until the Time of the Roman Conquest). Sofia: Veliko Tarnovo Faber.
• Vassileva, M. (2004). Thrakisch-phrygische Kontakte. Die Thraker Das goldene Reich des Orpheus, Bonn, ss. 187-195.
• Vassileva, M. (2012). Thracian and Phrygian Rock-Cut Tombs: A Comparative Overview. Megalithic Monuments and Cult Practices, Proceeding of the First International Symposium Ancient Cultures in South- East Europe and the Eastern Mediterranean içinde (ss. 44-57). Blagoevgrad: Neofit Rilski University Press.
• Yağız, O. (2014). Les monnaies de bronze de Lysimachie de la collection des monnaies grecques du Musée Archéologique de Tekirdağ. 1. Uluslararası Anadolu Para Tarihi ve Numizmatik Kongresi-Bildiriler, First International Congress of the Anatolian Monetary History and Numismatics içinde (, ss. 669-685). Antalya, 25-28 February 2013. İstanbul: Oksijen Basım ve Matbaacılık.
• Yağız, O. (2018). Thrak Sikkelerinde Ana Tanrıça İkonografisi. The Iconography of Mother Goddess on Thracian Coins. M. Arslan, F. Baz (Eds.), Arkeoloji, Tarih ve Epigrafi’nin Arasında: Prof. Dr. A. Vedat Çelgin’in 68. Doğum Günü Onuruna Makaleler içinde (ss. 935-947). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.