ORTAK TOPRAKLARIN ÖZEL MÜLKİYETE DÖNÜŞMESİ Mİ?: İNGİLİZ ÇİTLEME HAREKETLERİ İLE 1858 ARAZÎ KANUNNÂMESİ’NE DAİR BİR KARŞILAŞTIRMA

Yıl 2018, Sayı: 30, 103 - 140, 31.12.2018

Meryem Çakır Kantarcıoğlu

Öz

Bu makalede, ortak toprakların özel mülk konusu haline gelişi açısından kapitalist üretim biçimi ve onun tamamlayıcısı olan modern devletin ilk ortaya çıktığı İngiltere örneği ile bu geçişin farklı bir biçimde, farklı bir zamanda gerçekleştiği Osmanlı arasında Arazî Kanunnâmesi çerçevesinde bir karşılaştırma yapılması hedeflenmiştir. Toprağın özel mülk konusu haline gelmesi, aynı zamanda özel mülk olmayan topraklara el konulmasına yol açmış; iki süreç birbirine paralel olarak ilerlemiştir. İngiliz çitleme hareketleri bu sürecin ilk ve özgün örneğini oluştururken Osmanlı açısından sürecin genel olarak Arazî Kanunnâmesi ile başladığı kabul edilmektedir. Oysa miri toprak rejimini düzenleyen kanunname metni incelendiğinde, metruk ve mevat araziler ile birlikte miri arazilerin özel mülk haline getirilmediği; aksine bu toprakların özel mülkiyet konusu olmayan hukuki statülerinin sağlamlaştırıldığı gözlemlenmiştir. İngiliz Çitleme hareketleri ile başlayan ve modern devletin oluşumunda önemli bir adım olan toprakta mutlak özel mülkiyetin yaygınlaşması olgusu, Osmanlı açısından Arazi Kanunnâmesi ile başlatılabilir bir nitelikte değildir.

Anahtar Kelimeler

Çitleme, Arazî Kanunnâmesi, Miri Arazî, Metruk Arazî, Mevat Arazî

Kaynakça

• A. Cevdet Paşa, Tezâkir: 21-39, yay. haz. C. Baysun, TTK Yayınları, Ankara, 1991.
• A. Cevdet Paşa, Tezâkîr: 40, yay. haz. C. Baysun, TTK Yayınları, Ankara, 1986.
• Akan, Zeynep, Anadolu Eyâleti’nde yaşanan Arazi Anlaşmazlıkları Işığında 1858 Osmanlı Arazi Kanunnâmesi’nin Uygulanması (1858-1864), Ya-yımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilim-ler Enstitüsü, Bursa, 2015.
• Akbaş, Kasım, Hukukun Büyübozumu, Nota Bene Yayınları, Ankara, 2015.
• Akbulut, Hüseyin, 1858 Arazi Kanunnamesi’nin Rumeli’de Uygulanması Açı-sından 1862-1866 Tarihli 84 Nolu Rumeli Ahkam Defterinin Değerlen-dirilmesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2007.
• Akbulut, Örsan Ö., Küreselleşme, Ulus- Devlet ve Kamu Yönetimi, TODAİE Yayını, Ankara, 2007.
• Akbulut, Örsan Ö., Siyaset ve Yönetim İlişkisi, Turhan Kitabevi, Ankara, 2009.
• Arıcanlı, Tosun, “19. Yüzyılda Anadolu’da Mülkiyet, Toprak ve Emek”, Os-manlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, (ed. Çağlar Keyder ve Fa-ruk Tabak), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1998, s. 128-139.
• Aydın, H. Veli, “Timar Sisteminin Kaldırılması Süreci Ve Bazı Değerlendir-meler”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Yıl: 2001, Sayı: 12, s.65-104.
• Aytekin, E. Attila, “Agrarian Relations, Property and Law: An Analysis of the Land Code of 1858 in the Ottoman Empire”, Middle Eastern Studies, 45/6, 2009, s. 935-951.
• Aytekin, E. Attila, “Hukuk, Tarih ve Tarihyazımı: 1858 Osmanlı Arazî Ka-nunnâmesi’ne Yönelik Yaklaşımlar”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt 3, Sayı 5, 2005, s. 723-744.
• Barkan, Ömer L., “Türk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) Tarihli Arazi Kanunnamesi”, Tanzimat I, Milli Eğitim Basımevi, İstan-bul 1999.
• Barkan, Ömer L., Türkiye’de Toprak Meselesi, Gözlem Yayınları, İstanbul, 1980.
• Barkey, Karen, Eşkıyalar ve Devlet, (çev: Zeynep Altok), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2015.
• Bloch, Marc, Feodal Toplum, (çev: Melek Fırat), Islık Yayınları, İstanbul, 2014.
• Cin, Halil, Miri Arazî ve Bu Arazînin Mülk Haline Dönüşümü, Sevinç Matba-ası, Ankara, 1969.
• Duru, Bülent, Kıyı Politikası, Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları, Ankara, 2003.
• Engels, Friedrich, Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni, (çev: Kenan Somer), Sol Yayınları, 1979, Ankara.
• Erdost, M. İlhan, Asya Üretim Tarzı ve Osmanlı’da Mülkiyet İlişkileri, Onur Yayınları, Ankara, 2005.
• Ergenç, Özer, Osmanlı Tarihi Yazıları, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2012.
• Faroqhi, Suraiya, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, (çev: Neyyir Kalaycıoğlu), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2000.
• Genç, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Neş-riyat, İstanbul, 2015.
• Gerber, Haim, The Social Origins of the Modern Middle East, Lynne Rienner Publishers, Boulder, 1987.
• Hill, Christopher, İngiliz Devrimler Çağı 1530- 1780, (çev: Lale Akalın), Kay-nak Yayınları, İstanbul, 2015.
• Hill, Christopher, İngiltere’de Devrim Çağı 1603-1714, (çev: Uygur Kocaba-şoğlu), İletişim Yayınları, İstanbul, 2016.
• Huberman, Leo, Feodal Toplumdan Yirminci Yüzyıla, (çev: Murat Belge), İle-tişim Yayınları, İstanbul, 2015.
• İnalcık, Halil, “Çiftliklerin Doğuşu: Devlet, Toprak Sahipleri ve Kiracılar, Os-manlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım”, Osmanlı’da Toprak Mül-kiyeti ve Ticari Tarım, (ed: Çağlar Keyder ve Faruk Tabak), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1998, s.17-35.
• İslamoğlu, Huricihan, “16. Yüzyıl Anadolusu’nda Köylüler, Ticarileşme ve Devlet İktidarının Meşrulaştırılması”, Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, (ed: Çağlar Keyder ve Faruk Tabak), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1998, s.59-81.
• Johnson, John C., “Public Land in the Roman Republic”, The Classical Review, Volume: 63, Issue 1, Nisan 2013, s.178-180. Kanunnâme-i Arazî, Takvim-i Vakayi, t: 07.07.1858, T. V. No:562, transk-ripsiyon: http://www.devletarsivleri.gov.tr/assets/content/Yayinlar/os-manli-arsivi-yayinlar/135_TANZ%C4%B0MAT_SON-RASI_ARAZ%C4%B0_VE_TAPU_kpdf.pdf (10.10.2016).
• Karal, Enver Z., Osmanlı Tarihi VII, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2003.
• Karasu, Koray, “İdarenin Mülkle Bağının Kurulması: Mülkileşme”, 1864 Vilayet Nizamnamesi, (ed: Erkan Tural ve Selim Çapar), TODAİE Yayını, Ankara, 2015, s. 345- 368.
• Karpat, Kemal, “The Transformation Of The Ottoman State, 1789-1908”, Middle East Studies, 3, 1972, s.243-281.
• Kaymak, Muammer, “Tarımda Kapitalist Dönüşümün Klasik Modeli: İlkel Birikimden Tarımsal Kapitalizme İngiliz Tarımı”, Toplum ve He-kim, C.25, S.2, Mart- Nisan 2010, s.85-102.
• Kenanoğlu, Mustafa M. “1858 Arazî Kanunnâmesi ve Uygulanması” Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, S.1, 2006, s.107-138.
• Kenanoğlu, Mustafa M., 1858 Arazi Kanunnamesi’nin Osmanlı Siyasal ve Toplumsal Yapısı Üzerindeki Etkileri (1858-1876), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, An-kara, 2002.
• Keyder, Çağlar, “Osmanlı İmparatorluğunda Büyük Ölçekli Ticari Tarım Var mıydı?”, Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, (ed: Çağlar Keyder ve Faruk Tabak), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, , İstan-bul, 1998, s.1-14.
• Köymen, Oya, Kapitalizm ve Köylülük, Yordam Kitap, İstanbul, 2012.
• Köymen, Oya, Sermaye Birikirken, Yordam Kitap, İstanbul, 2014.
• Locke, John, Yönetim Üzerine İkinci İnceleme, çev: (Fahri Bakırcı), Ebabil Yayınları, Ankara, 2012.
• Marks, Karl, Felsefenin Sefaleti, (çev: Ahmet Kardam), Sol Yayınları, An-kara, 2011.
• Marks, Karl, Grundrisse, (çev: Arif Gelen), Sol Yayınları C.1, Ankara, 2013.
• Marks, Karl, Grundrisse, (çev: Sevan Nişanyan), Birikim Yayınları, İstan-bul, 2012.
• Marks, Karl, Kapital Cilt 1, (çev: Alaattin Bilgi), Sol Yayınları, Ankara, 1986.
• Marks, Karl, Kapital Cilt 2, (çev: Alaattin Bilgi), Sol Yayınları, Ankara, 1979,
• Morgan, Henry L., Eski Toplum 1, (çev: Ünsal Oskay), Payel Yayınları, İstanbul, 1986.
• Önal, Nevzat E., “Osmanlı İmparatorluğu’ndan Cumhuriyet’e Geçişte Bü-yük Toprak Sahiplerinin Sınıfsal Rolü ve Dönüşümü”, ODTÜ Ge-lişme Dergisi, 39 (Nisan), 2012, s.137-169.
• Önal, Nevzat E., “Türkiye'nin İktisadi Ve Siyasi Tarihinde Toprak Re-formu Tartışmalarının Rolü”, Toprak Mülkiyeti, (haz: Sonay Bayra-moğlu), Memleket Yayınları, Ankara, 2010, s.49-63.
• Quartaert, Donald, Anadolu’da Osmanlı Reformu ve Tarım 1876-1908, (çev: Nilay Ö. Gündoğan ve Azat Z. Gündoğan, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2008.
• Quartert, Donald, “Agricultural Trends and Government Policy in Otto-man Anatolia, 1800-1914”, Asian and African Studies, 15, 1981, s.69-84.
• Reyhan, Cenk, Osmanlı’da Kapitalizmin Kökenleri, Tarih Vakfı Yurt Ya-yınları, İstanbul, 2008.
• Sayer, Derek, Soyutlamanın Şiddeti, (çev: G. Çağalı Güven), Habitus Ya-yıncılık, İstanbul, 2011.
• Terzibaşoğlu, Yücel, “Eleni Hatun’un Zeytin Bahçeleri: 19. Yüzyılda Ana-dolu’da Mülkiyet Hakları Nasıl İnşa Edildi?”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, S. 4, Güz 2006, s. 121-147.
• Thompson, Edward P., Avam ve Görenek, (çev: Uygur Kocabaşoğlu), Bi-rikim Yayınları, İstanbul, 2006.
• Veinstein, Gilles, “Çiftlik Tartışması Üzerine”, Osmanlı’da Toprak Mül-kiyeti ve Ticari Tarım, (ed. Çağlar Keyder ve Faruk Tabak), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1998, s.36-58.
• Wood, Ellen M., Kapitalizm Demokrasiye Karşı, (çev: Şahin Artan), İleti-şim Yayınları, İstanbul, 2003a.
• Wood, Ellen M., Kapitalizmin Kökeni, (çev: A. Cevdet Aşkın), Epos Ya-yınları, Ankara, 2003b.
• Wood, Ellen M. ve Wood N., İsyan Borusu, (çev: Fahri Bakırcı), Epos Ya-yınları, Ankara, 2008.
• Yener, Said, “İmar ve İhyaya Dair”, Ankara Barosu Dergisi, 1954-4, s. 338-345.
• Yıldırımer, Şahban, “Ahmet Cevdet Paşa ve Hukukçuluğu (1822-1895)”, S.D.Ü. Hukuk Fakültesi Dergisi C.5, S.1, 2015, s.117-141.
• Yıldırır Mehmet ve Songül Kadıoğlu, Defterhâne’den Tapu ve Ka-dastro’ya, Semih Ofset ve Matbaacılık, Ankara 2010.
• Yılmaz, Ahmet, “Neo- Liberal Dönüşüm Sürecinde Türkiye’de Devlet Toplum İlişkileri, Toplumsal Sınıf Merkezli Bir Yaklaşım”, M.Ü, İİBF Dergisi, C:10, S:1, 2005, s.107-140.
• Yırtıcı, Hakkı, “Türkiye’de Bir Sermaye Birikim Aracı Olarak Toprak Rantı ve Kent Mekânının Dönüşümü”, Mimarlık Dergisi, Kasım- Aralık 2011, Sayı: 362, http://www.mimarlikdergisi.com/in-dex.cfm?sayfa=mimarlik&DergiSayi=376&RecID=2802 (12.10.2016)
• Yücel Ramazan ve Ayşe Bulur, “Şereflikoçhisar Karabük Köyü Arazîleri-nin Mülkiyet Durumu”, Toprak Mülkiyeti, (haz: Sonay Bayra-moğlu), Memleket Yayınları, Ankara, 2010, s. 220-236.