MISIR MODERNLEŞMESİNİN TARİHSEL KÖKENLERİ: MEHMET ALİ PAŞA DÖNEMİ ÜZERİNE BİR İNCELEME

Yıl 2014, Sayı: 21, 219 - 250, 30.01.2014

Özge Özkoç

Öz

Mısır’da Kavalalı hanedanının 1952 Hür Subaylar darbesiyle
tasfiye edilmesinden günümüze kadar, siyasal alanın güçlü bir
devlet başkanlığı etrafındaki küçük bir yönetici kliğin
egemenliğinde şekillendiğini ve otoriter bir yapı sergilediğini
söylemek mümkündür. Bu çalışma, siyasal alandaki
otoriteryenizmin tarihsel kökenlerinin Mısır modernleşmesinde
yattığı savından hareket etmektedir. Mehmet Ali Paşa
döneminde ekonomi, askeriye, sivil bürokrasi ve eğitim alanında
gerçekleştirilen reformlarla Mısır’da merkezi ve sürekli bir
iktidarın oluşumuna yön verildiği görülmektedir. Bu reformlarla
piramidin en tepesinde Mehmet Ali Paşa’nın bulunduğu ve
Osmanlı-Mısır elitinin yönetim kademelerini tuttuğu merkezi bir
iktidar yapısının oluşturulabilmesi amacıyla atılmıştır. Merkezi
iktidarın en önemli özelliklerinden biri ise, yöneten Osmanlı-Mısır
eliti ile yönetilen Mısırlılar arasındaki katı bir ayrıma dayanıyor
olmasıdır. Dolayısıyla, Mısır’daki modern “devlet”in doğasının
önemli belirleyenlerinden biri bu söz konusu ayrımdır. Farklı
siyasal ve ekonomik stratejilerle de olsa da, bu katı ayrımın Mısır
siyasal hayatındaki yansımalarını 1952’den sonra da görmek
mümkündür. Bu bağlamda, Mehmet Ali Paşa döneminde ortaya
çıkan iktidar yapılanması, 20. yüzyıl Mısırı’na önemli bir yönetim
“aklı” ve “stratejisi” miras bırakmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mehmet Ali Paşa, Mısır modernleşmesi, Merkezileşme, Osmanlı-Mısır eliti, Mısır ordusu

Kaynakça

• Abul-Magd, Zeinab, “The Egyptian Military in Politics and the Economy: Recent History and Current Transition Status, CMI Insight, Sayı: 2, 2013, s. 1-5.
• Aharoni, Reuven, The Pasha’s Bedouin: Tribes and State in the Egypt of Mehemet Ali, 1805-1848, London: Routledge, 2007.
• Baer, Gabriel, A History of Landownership in Modern Egypt, 1800- 1950, London, Oxford University Press, 1962.
• Beinin, Joel, Workers and Peasants in the Modern Middle East, Cambridge, Cambridge University Press, 2001.
• Bellin, Eva, “Robutness of Authoritarianism in the Middle East: Exceptionalism in Comparative Perspective,” Comparative Politics, Cilt: 36, Sayı: 2, 2004, s. 139-157.
• Cole, Juan R. I., Colonialism and Revolution in the Middle East: Social and Cultural Origins of Egypt’s ‘Urabi Movement, Cairo, The American University in Cairo Press, 1999.
• Dodwell, Henry, The Founder of Modern Egypt, Cambridge, Cambridge University Press, 1931.
• Dunn, John, “Egypt’s Nineteenth-Century Armaments Industry,” The Journal of Military History, Cilt: 61, Sayı: 2, 1997, s. 231-254.
• Dunn, John, Khedive Ismail’s Army, New York, Routledge, 2005.
• Fahmy, Khaled, “The Era of Muhammad Ali Pasha,” (Ed. M. W. Dally), The Cambridge History of Egypt, Vol. 2: Modern Egypt, from 1517 to the End of the Twentieth Century, Cambridge, Cambridge University Press, 1998, s. 139-180.
• Fahmy, Khaled, “The Nation and its Deserters: Conscription in Mehmed Ali’s Egypt,” International Review of Social History, Cilt: 43, Sayı: 3, 1998, s. 421-436.
• Fahmy, Khaled, “Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın ‘Nizam-ı Cedid’ Ordusunda Çıkan İsyan,” (Ed. Jane Hathaway), Osmanlı İmparatorluğu’nda İsyan ve Ayaklanma, İstanbul, Alkım, 2007, s. 201-215.
• Fahmy, Khaled, Mehmed Ali: From Ottoman Governor to Ruler of Egypt, Oxford, Oneworld, 2009.
• Fahmy, Khaled, Paşanın Adamları: Kavalalı Mehmed Ali Paşa, Ordu ve Modern Mısır, (Çev. Deniz Zarakolu), İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Genç, Mehmet, “İltizam,” İslam Ansiklopedisi, C. 22, İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı, 2000, s. 154-158.
• Hathaway, Jane, “The Military Household in Ottoman Egypt,” International Journal of Middle East Studies, Cilt: 27, Sayı: 1, 1995, s. 39-52.
• Heyworth-Dunne, J., History of Education in Modern Egypt, London, Luzac&Co., 1938.
• Hinnebusch, Raymond A., “Authoritarian Persistence, Democratization Theory, and the Middle East: An Overview and Critique,” Democratization, Cilt: 13, Sayı: 3, 2006, s. 373-395.
• Hourani, Albert, “Osmanlı Reformu ve Eşraf Politikaları,” (Ed. William R. Polk ve Richard L. Chambers), Ortadoğu’da Modernleşme, İstanbul, İnsan Yayınları, 1995, s. 61-101.
• Hunter, F. Robert, Egypt Under the Khedives, 1805-1879: from Household Government to Modern Bureaucracy, Cairo, The American University of Cairo Press, 1999.
• Hunter, F. Robert, “State-Society Relations in Nineteenth-Century Egypt: The Years of Transition,” Middle Eastern Studies, Cilt: 36, Sayı: 3, 2000, s. 145-159.
• Issawi, Charles, Egypt at Mid-Century: An Economic Survey, Oxford, Oxford University Press, 1954.
• Issawi, Charles, “Egypt Since 1800: A Study in Lop-Sided Development,” The Journal of Economic History, Cilt: 21, Sayı: 1, 1961, s. 2-25.
• Issawi, Charles, Egypt in Revolution: An Economic Analysis, Oxford, Oxford University Press, 1963.
• Issawi, Charles, “De-Industralization and Re-Industralization in the Middle East since 1800,” International Journal of Middle East Studies, Cilt: 12, Sayı: 4, 1980, s. 469-479.
• Kutluoğlu, Muhammed H., The Egyptian Question (1831-1841), İstanbul, Eren Yayıncılık 1998.
• Lababidi, Lesley, “Muhammad Ali and Modernization,” (Ed. Aleya Serour), Writing Egypt: History, Literature, and Culture, Cairo, The American University in Cairo, 2012, s. 83-93.
• Lacouture, Jean ve Simonne Lacouture, Egypt in Transition, London, Methuen&Co. Ltd., 1958.
• Lapidus, Ira M., İslam Toplumları Tarihi, Cilt. I: Hazreti Muhammed’den 19. Yüzyıla, (Çev.Yasin Aktay), İstanbul, İletişim, 2002.
• Marsot, Afaf Lutfi al-Sayyid, Egypt in the Reign of Muhammad Ali, Cambridge, Cambridge University Press, 1984.
• Marsot, Afaf Lutfi al-Sayyid, Mısır Tarihi: Arapların Fethinden Bugüne, (Çev. Gül Çağalı Güven), İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2010.
• Mitchell, Timothy, Mısır’ın Sömürgeleştirilmesi, (Çev. Zeynep Altok), İstanbul İletişim Yayınları, 2001.
• Owen, Roger, Cotton and Egyptian Economy, Oxford, Oxford University Press, 1969.
• Pamuk, Şevket, 100 Soruda Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi: 1500- 1914, İstanbul, Gerçek Yayınevi, 1999.
• Özkaya-Özer, Sevda, Osmanlı İdaresinde Mısır (1839-1882), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
• Salzman, Philip, “The Middle East’s Tribal DNA,” Middle East Quarterly, Cilt: 15, Sayı: 1, 2008, s. 23-33.
• Sharabi, Hisham, Neopatriarchy: A Theory of Distorted Change in Arab Society, New York, Oxford University Press, 1988.
• Silvera, Alain, “The First Egyptian Student Mission to France under Muhammad Ali,” (Ed. Elie Kedourie ve Sylvia G. Haim), Modern Egypt: Studies in Politics and Society, London, Frank Cass and Company Limited., 1980, 1-23.
• Sinouê, Gilbert, Kavalalı Mehmet Ali Paşa: Son Firavun, (Çev. Ali Cevat Akkoyunlu), İstanbul Doğan Kitap, 2004.
• Toledano, Ehud R., State and Society in Mid-Nineteenth-Century Egypt, Cambridge, Cambridge University Press, 1990.
• Toledano, Ehud R., “Social and Economic Change in the ‘Long Nineteenth Century’,” (Ed. M. W. Daly), The Cambridge History of Modern Egypt, Vol. 2: Modern Egypt, From 1517 to the end of the Twentieth Century, Cambridge, Cambridge University Press, 2008, s. 252-285.
• Vatikiotis, P. J., The Modern History of Egypt, London, Weidenfeld and Nicolson, 1969.
• Verdery, Richard N. “The Publications of the Bulaq Press under Muhammad Ali of Egypt,” Journal of American Oriental Society, Cilt: 91, Sayı: 1, 1971, s. 129-132.
• Weinryb, Bernard D., “Industrial Development of the Near East,” The Quarterly Journal of Economics, Cilt: 61, Sayı: 3, 1947, s. 471- 499.
• Yazıcı, Nesimi, “Vakayi-i Mısriyye Üzerine Birkaç Söz,” Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı: 2, 1990, s. 267-278.