Osmanlı İmparatorluğu'nda XIX. Yüzyılın Ortalarında Devlet Muhasebesinde Merdiven Yönteminden Çift Yanlı Kayıt Yöntemine Geçiş*

Yıl 2013, Sayı: 4 - Sayı: 4, 168 - 196, 01.01.2013

Adem Çabuk Arıkan Tarık Saygılı

Öz

XIX. yüzyılın ortalarına kadar Osmanlı kendi kurumlarını korumuş ve devlet
örgütlenmelerinde yeniliklere genellikle kapalı kalmıştır. 1839 yılında sosyal yapıda
değişimi öngören Tanzimat Fermanı ilan edilince, iktisadi ve mali yapıda çağdaşlaşma
hareketleri de başlamış oldu. Bu çağdaşlaşma hareketi en fazla mali idarede yaşandı.
Maliye Bakanlığı kuruldu ve devlet muhasebesi yeniden oluşturulmaya başlandı.
Bu arada asırlardır devlet muhasebesinde kullanılan merdiven yönteminin yerine
yeni yöntem arayışları da gündeme geldi. Devletin kâr amaçlı sanayi kuruluşlarını
oluşturmaya yönelmesinin ve bütçeye dayalı mali yönetimin uygulanmaya konulmasının
ortaya çıkardığı ihtiyaçları merdiven yöntemi karşılamada güçlük çekmeye başlayınca
bu arayış hızlandı. Avrupa’ya eğitime gönderilen öğrenciler ve Türkiye’de faaliyet
gösteren yabancı kuruluşların muhasebeleri, çift yanlı kayıt yöntemi ile toplumun
tanışmasını mümkün kıldı.
1850 yılı sonrası, çağdaş muhasebe ile ilgili hükümler içeren yeni kabul edilen
Ticaret Kanunu, eğitim programlarında muhasebe derslerine yoğun bir şekilde yer
verilmesi, yabancı dillerden çift yanlı kayıt yöntemi ile ilgili kitapların tercüme edilmeye
başlanması değişim ortamını hazırladı. 1880 yılında, devlet muhasebesinde çift yanlı
kayıt yöntemine geçiş ile ilgili yasal düzenlemeler çıkarıldı ve uygulama, önce devlet
muhasebesinde, daha sonra da o zamana kadar sermaye birikimi sağlayamadığı için
gelişemeyen özel kesimde başladı.
XIX. yüzyılın ikinci yarısında gösterilen bu çabalar sayesinde, XX. yüzyılın
başlarında teknolojik gelişmelerin gerektirdiği çağdaş muhasebe ihtiyacı karşılanabilmiş
ve 1920’li yıllarda da yeni Cumhuriyet’in yöneticileri sanayileşme hamlelerinde bu
çağdaş muhasebe anlayışından yararlanmışlardır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu, devlet muhasebesi, merdiven yöntemi, çift yanlı kayıt yöntemi.

Transition from the Merdiban Method to Double Entry Bookkeeping For State Accounting Applications in the Ottoman State - 19th Century

Öz

The Ottoman State protected its institutions until the middle of the 19th
century. Its state establishments usually shut themselves to changes. Modernization
movements began in the social, economic and financial structure with the administrative
reforms of 1839. This movement occurred mostly within the financial administration.
Ministry of Finance was established and reorganization of state accounting practices
began. Instead of the Merdiban method, a search for a new accounting method began
as well. Students that were sent to Europe for educational purposes and the accounting
practices of foreign companies within the Ottoman State effected a transition towards
the double entry accounting system.
The acceptance of a new commercial code in 1850, intensive programs on
accounting education, translation of foreign accounting books effected a changing
environment. Legal regulations were enacted for the practice of the double entry
accounting system in 1880. The change showed itself first in the state enterprises and
afterwards in the private sector because of its lack of capital.
The need for modern accounting practices were met with these efforts in the
second half of the 19th century. The administrators of the new Republic benefited from
these modern accounting practices within the process of industrialization in 1920s.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State, state accounting, Merdiban (Stairs) method, double entry accounting system.