Türkiye’de Cumhuriyet Dönemi İle Birlikte Süt Endüstrisinin Kuruluşu ve Gelişimi Üzerine Bir İnceleme (1923-1963)

Yıl 2021, Sayı: 20, 115 - 131, 25.01.2021

Mehmed Gökhan Polatoğlu

Öz

Türkiye’de temel besin maddelerinden süt ve mamullerinin üretimi, Osmanlı Devleti’nden Cumhuriyet’in ilk yıllarına kadar aile işletmeciliği şeklinde ve geleneksel yöntemlerle yapılmaktaydı. Süt ve mamullerinin modern yöntem ve ileri teknik ile hijyenik koşullarda üretilmesi için ülkede endüstriyel bir teşkilatlanmaya gerek duyulmaktaydı. Bu kapsamda öncelikle Atatürk Orman Çiftliği bünyesinde 1927 yılında bir pastörize süt fabrikası faaliyete geçti. İşletme, süt endüstrisinin ülke genelinde yayılması ve gelişimi adına örnek bir işleve sahip oldu. Nitekim, ülkenin farklı yerlerinde yeni fabrikalar açıldı. Bunlar arasında 1930’lu yıllarda kurulan ve dönemi itibariyle Türkiye’de süt endüstrisinin ilk büyük işletmeleri özelliğini taşıyan Kars ve Bursa Süt Tozu Fabrikaları da yer almaktaydı. Ancak sınırlı sayıda ve dar bir bölgeyi kapsayan bu yatırımlar, süt endüstrisinin gelişimine yeteri kadar katkıda bulunamadı. Durağan bir dönem yaşayan sektör 1950’li yıllarda ağırlıklı olarak gerçekleşen özel sektör yatırımları ile kısmi bir ivme kazansa da etkisi bölgesel oldu. Tüm bu nedenler dikkate alınarak, planlı bir teşkilatlanma ile süt endüstrisinin tek merkezden koordine edilmesi ve ülke genelinde yaygınlaştırılması için 1963’te Türkiye Süt Endüstrisi Kurumu açıldı. Böylece ülkenin stratejik yerlerinde fabrikalar kuruldu. Süt ve mamullerinin üretim ve tüketim miktarı ile ekonomik girdisinde artışlar meydana geldi. Bu makale ile Türkiye’de süt endüstrisinin kurulma nedenleri, atılan adımlar, faaliyete geçen yatırımlar ve elde edilen sonuçlar ele alınarak değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türkiye, Süt, Süt Tozu, Süt Endüstrisi, Türkiye Süt Endüstrisi Kurumu

An Analysis of the Establishment and Development of Dairy Industry in Turkish Republican Period (1923-1963)

Öz

Dairy products which were among the basic nutrients in Turkey was carried out as family businesses and in traditional ways in Ottoman State and the first years of Turkish Republic. The Republic felt the need to establish an industry to produce milk and dairy products in a modern method, advanced techniques and hygienic conditions. For this purpose, a pasteurized dairy plant was put into service in 1927 within Atatürk Forest Farm. The enterprise had an exemplary function for the nationwide dissemination and development of dairy plants. In time, new plants were established in various parts of the country. Kars and Bursa Dried Milk Plants, established in 1930, were among them as the greatest plants in dairy production in Turkey. However, these investments which were limited in number and which covered a narrow piece of land could not contribute enough to the development of dairy industry. Although the sector, experiencing a static period, gained a partial momentum through mainly private sector enterprise in 1950s, its effect became regional. Taking all these reasons into consideration, Turkey Dairy Industry Association was established in 1963 in order to coordinate dairy industry through a planned organization and to disseminate it all over the country. In this way, factories were founded in strategic places in the country. Increases were realized in the production and consumption amounts of milk and dairy products as well as the increase in economic input. This study is intended to focus on the reasons for establishing dairy industry, the steps made for this purpose, investments that were started up and for evaluating the obtained results.

Anahtar Kelimeler

Turkey, milk, dried milk, dairy industry, Turkey Dairy Industry Association

Kaynakça

• Adam, Cemil Rauf. (1961). Süt Tozu. İzmir: Ege Üniversitesi Matbaası.
• Atatürk Çiftlikleri. (1939). Ankara: Devlet Ziraat İşletmeleri Kurumu.
• Atatürk’ün Doğumunun 100. Yıldönümünde Türkiye’de Süt Sanayii. (1981). Ankara: Türkiye Süt Enstitüsü Kurumu.
• Azgün, Yaşar. (1974). “Sütçülüğün Ekonomimizdeki Yeri ve Süt Sanayiimiz”. Türkiye 1. Sütçülük Kongresi. ss. 3-14.
• Beş Yıllık Kalkınma Planı Süt ve Mamulleri Özel İhtisas Komisyonu Üretim Alt Komisyonu Raporu. (1982). Ankara: Devlet Planlama Teşkilatı.
• Cumhuriyet Gazetesi, 16 Temmuz 1934. Bursa Süt Tozu Fabrikası.
• Dura, Cihan. (1987). Tarımın Türk Ekonomisinin Gelişmesine Katkısı: Bugün ve Yarın. İstanbul: Enka Vakfı Yayınları.
• Gelegen, Gökhan. (2017). “Planlı Dönemde Kırsal Kalkınma Bağlamında Bir Girişim: Türkiye Süt Endüstrisi Kurumu (1963-1995)”. Marmara İktisat Dergisi, 1/1, ss. 37-59.
• Kalkınma Planı: Birinci Beş Yıl 1963-1967. (1963). Ankara: Devlet Planlama Teşkilatı.
• Karabekir, Kâzım. (2001). Sanayi Projeleri. (Haz.: Orhan Hülagü). İstanbul: Emre Yayınları.
• Kars Yaylası. (1946). İstanbul: Teknik Kitaplar Yayınevi.
• Kırzıoğlu, M. Fahrettin. (1953). Kars Tarihi, I, İstanbul: Işıl Matbaası.
• Kurt, Ahmet. (1988). “Türkiye’de Süt Sanayiinin Durumu ve Geliştirme Politikaları”. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 19 (1-4), ss. 211-220.
• Millet Meclisi Tutanak Dergisi. Cilt: 16/2. 1963.
• Önen, Seyfi. (1944). “Memleketin En Büyük Dertlerinden Biri: Süt Davası”. İktisadî Yürüyüş, 5 (111), ss. 16-18.
• Saldamlı, İlbilge. (1979). “Süt Tozundan Yararlanılarak Hazırlanan İçme Sütleri”. Gıda, 4 (1), ss. 41-44.
• Sander, Oral. (1989). Siyasi Tarih: Birinci Dünya Savaşının Sonundan 1980’e Kadar. Ankara: İmge Kitabevi.
• Seçkin, Refet. (1981). “Atatürk ve Gıda Sanayii”. Atatürk ve Tarım, ss. 161-172.
• Sert, Selin Çavdar. (2017). “Bir Fikir Mirası Olarak Atatürk Orman Çiftliği’nin Somut ve Somut Olmayan Değerleri”. Ankara Araştırmaları Dergisi, 2, ss. 225-256.
• Sözen, N., & Arlı, M. (1981). “Atatürk, Ulusal Ekonomi ve Tarım”. Atatürk ve Tarım, ss. 53-77.
• Tanülkü, Bülent. (1984). “Süt Sanayiinde Sektörel Sorunlar”. Türkiye 4. Gıda Kongresi, ss. 163-169.
• Turan, Şerafettin. (2004). Mustafa Kemal Atatürk: Kendine Özgü Bir Yaşam ve Kişilik. İstanbul: Bilgi Yayınevi.
• TBMM Zabıt Ceridesi. 1-XI-1937. Cild: 20. Birinci inikad.
• Türk Ansiklopedisi. (1981). XXX, Ankara: Millî Eğitim Basımevi.
• Türk Sanayi ve Ticaret Gazetesi. 19 Temmuz 1934.
• Türkiye 1923-1973 Ansiklopedisi. (1974). İstanbul: Kaynak Kitaplar.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi. Fon Kodu: 030.18.01.02. Yer Kodu: 39.61.14.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi. Fon Kodu: 030.18.01.02. Yer Kodu: 71.9.1.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi. Fon Kodu: 030.18.01.02. Yer Kodu: 142.26.8.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi. Fon Kodu: 030.18.01.02. Yer Kodu: 143.52.14.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi. Fon Kodu: 030.18.01.02. Yer Kodu: 143.38.12.
• T.C. Resmî Gazete. S. 3066. 29 Temmuz 1935.
• T.C. Resmî Gazete, S. 4025, 30 Eylül 1938.
• T.C. Resmî Gazete, S. 4863, 18 Temmuz 1941.
• T.C. Resmî Gazete. S. 11398. 9 Mayıs 1963.
• Turgay, Nizamettin. (1938). Birinci Köy ve Ziraat Kalkınma Kongresi. Ankara: Ziraat Vekaleti.
• Türkiye 4. Gıda Kongresi. (1984). Ankara: Gıda Teknolojisi Derneği.
• Üzümeri, E. (1953). Atatürk Orman Çiftliği. Ankara: Atatürk Orman Çiftliği Yayınları.
• Yaygın, Hasan. (1974). “Türkiye Sütçülüğünde Araştırma ve Yayım”. Türkiye 1. Sütçülük Kongresi. ss. 3-13. Yöney, Zühtü. (1974). “Cumhuriyetimizin İkinci 50 Yılına Girerken Türkiye Sütçülüğünün Genel Görünümü”. Türkiye 1. Sütçülük Kongresi. ss. 3-14.