Telgraf Korumacılığı: Bir Kamu İşletmesi Olarak Osmanlı Telgraf Şebekesinin Genişlemesi, 1854-1914

Yıl 2021, Sayı: 21, 21 - 34, 22.07.2021

Sırrı Emrah Üçer

Öz

Bu makale Osmanlı telgraf şebekesinin on dokuzuncu ve erken yirminci yüzyıllarda gelişimini işletmecilik tarihi perspektifiyle incelemeyi amaçlamaktadır. Telgraf işletmeciliği üzerine olan bu çalışma, yarı-çevre ülkelerde kamu hizmetlerinin işletmecilik tarihini ulaştırma, haberleşme, enerji, su ve kent ölçekli altyapı şebekeleri gibi dallarıyla inceleyen daha geniş bir araştırma gündeminin bir parçasıdır. Ancak Osmanlı haberleşme politikası telgraf şebekesinin kamu mülkiyeti ve kamu işletmeciliği altında yürütülmesi yönünde bir tercihle şekil almıştı. Bu tercih on dokuzuncu yüzyıl işletmecilik tarihinde yaygın rastlanan bir kalıp olan altyapı şebekelerinde yabancı şirketlere imtiyaz tanınması yönteminden bir sapma anlamına gelmekteydi. Osmanlı İmparatorluğu, diğer altyapı şebekelerinde imtiyazlar tanımasına rağmen telgraf şebekesini yabancı şirketlerin yayılmasına karşı koruma altına almıştı. Bu makale “telgraf korumacılığı” kavramının Osmanlı telgraf şebekesinin kamu mülkiyeti ve kamu işletmeciliği altında büyümesini incelemek için yararlı bir araç olduğunu iddia etmektedir. Güvenlik ve bürokratik nüfuz kaygıları telgraf korumacılığı stratejisinin oluşmasında önemli rol sahibi olmuştu. Bu makale bu yarı-çevre telgraf politikasının özgün biçimlenişini işletmecilik tarihi perspektifiyle analiz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

haberleşme, Osmanlı İmparatorluğu, telgraf işletmeciliği, kamu işletmeciliği, korumacılık, kamu hizmetleri politikaları, telekomünikasyon.

Telegraphic Protectionism: Growth of Ottoman Telegraph Business as a Public Enterprise, 1854-1914

Öz

This article aims to provide a business history account for development of Ottoman telegraph network in the nineteenth and early twentieth centuries. Study of telegraphic business is a part of the greater research agenda, namely business history of utilities policy in semi-peripheral countries, with its branches of transportation, communication, energy, water, and urban scale infrastructure networks. However, Ottoman communication policy preferred public ownership and public enterprise of telegraph network. This preference demonstrates a deviation from nineteenth century business history pattern of concessions for foreign companies in infrastructure networks. Ottoman Empire protected its telegraph network from penetration of foreign companies, despite the fact that it granted concessions for other infrastructure networks. I argue that concept “telegraphic protectionism” is a useful tool to analyze growth of Ottoman telegraph business under public ownership and public enterprise. Concerns of security and bureaucratic centralization had a significant role in formation of this strategy of telegraphic protectionism. This article analyzes this specific formation of semi-peripheral telegraph policy by employing perspective of business history.

Anahtar Kelimeler

communication, Ottoman Empire, telegraph business, public enterprise, protectionism, utilities policy, telecommunications.

Kaynakça

• Alkan, M. Ö. & Çetinkaya, Y. D. (eds.). (2015). Tanzimat’tan günümüze Türkiye işçi sınıfı tarihi 1839-2014: Yeni yaklaşımlar, yeni alanlar, yeni sorunlar. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Başaran, F. (2000). İletişim ve emperyalizm: Türkiye’de telekomünikasyonun ekonomi-politiği. Ankara: Ütopya Yayınevi.
• Beauchamp, K. (2008). History of telegraphy. London: Institution of Engineering and Technology.
• Bektaş, Y. (2000). The Sultan’s messenger: Cultural construction of Ottoman telegraphy, 1847-1880. Technology and Culture, 41(4), 669-696.
• Bektaş, Y. (2001). Displaying the American genius: The electromagnetic telegraph in the wider world. The British Journal for the History of Science, 34(2), 199-232.
• Burns, R. W. (2004). Communications: An international history of the formative years. London: The Institution of Engineering and Technology.
• Davison, R. H. (1990). The Advent of the Electric Telegraph in the Ottoman Empire. In Davison, R. H. (ed.), Essays in Ottoman and Turkish history, 1774-1923: The impact of the West (133-165). Austin: University of Texas Press.
• Day, J. J. Jr. (1994). Hong Kong. In Noam, E. M., Komatsuzaki, S. & Conn, D. A. (eds.), Telecommunications in the Pacific basin: An evolutionary approach (242-264). New York: Oxford University Press.
• Fang-Tung, Tseng & Mao Chi-Kuo. (1994). Taiwan. In Noam, E. M., Komatsuzaki, S. & Conn, D. A. (eds.), Telecommunications in the Pacific basin: An evolutionary approach (315-334). New York: Oxford University Press.
• Gopika, G. G. (2014). Growth and development of telecom sector in India – An overview. IOSR Journal of Business and Management, 16(9), 25-36. Hamill, L. (2010). The social shaping of British communications network prior to the First World War. Historical Social Research / Historische Sozialforschung, 35(1), 260-286.
• Ito, Y. & Iwata, A. (1994). Japan: Creating the domestic and international network. In Noam, E. M., Komatsuzaki, S. & Conn, D. A. (eds.), Telecommunications in the Pacific basin: An evolutionary approach (440-457). New York: Oxford University Press.
• ITU [Le Bureau International des Administrations Télégraphiques]. (1869-1931). Statistique générale de la télégraphie dans les différents pays de l’ancien continent. Berne: Jmpremiere Rieder & Simmen.
• Karaömerlioğlu, M. A. (2001). “Bağımlılık kuramı, dünya sistemi teorisi ve Osmanlı/Türkiye çalışmaları.” Toplum ve Bilim, 91, 81-99.
• Müller, S. M. (2016). Wiring the world: The social and cultural creation of global telegraph networks. New York: Columbia University Press.
• Pamuk, Ş. (1988). The Ottoman Empire in comparative perspective. Review, 11(2), 127-149.
• Shahvar, S. (2002). Concession hunting in the age of reform: British companies and the search for government guarantees; telegraph concessions through Ottoman territories, 1855-58. Middle Eastern Studies, 38(4), 169-193.
• Simpson, M. G. (1928). The Indo-European Telegraph Department. Journal of the Royal Society of Arts, March 2, 1928, 382-394.
• Tanrıkut, A. (1984). Türkiye'de posta ve telgraf ve telefon tarihi ve teşkilat ve mevzuatı. Ankara: Efem Matbaacılık.
• Üçer, S. E. (2018a). Posta bağımlılığı: Ekonomi-politik perspektifinden Osmanlı İmparatorluğu posta tarihine bakış. Conference presentation at V. Yıldız Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi, Istanbul, Turkey, December 13-14.
• Üçer, S. E. (2018b). Alo kapitalizm: Turkish telecommunications policy in the context of an outward oriented development strategy [PhD Dissertation]. Boğaziçi University, Istanbul.
• Üçer, S. E. (2019a). Devlet ve telefon: Tarihsel sosyoloji ışığında altyapı politikalarının incelenmesi için eleştirel bir kuramsal çerçeve önerisi. Yildiz Social Science Review, 5(2), 287-310.
• Üçer, S. E. (2019b). Türk Telekom özelleştirmesinin istihdam, yatırım ve hizmetlere erişim açısından sonuçları. Finans Politik ve Ekonomik Yorumlar, 56(649), 57-90.
• Üçer, S. E. (2020). Dr. Emrah Üçer ile Osmanlı’da elektrik altyapısı ve sistemlerinin temeli olan telgraf ile telefon tarihi. Talk, Barış Sanlı Podcast, Enerji Sohbetleri, May 23, 2020. Online: https://anchor.fm/enerji-sohbetleri/episodes/Dr--Emrah-er-ile-Osmanlda-Elektrik-Altyaps-ve-Sistemlerinin-Temeli-Olan-Telgraf-ile-Telefon-Tarihi-eefapr
• Üçer, Sırrı Emrah. (2021). Istanbul Telephone Company from concession to nationalization: A study in business history, 1909-1936. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, (20), 63-90.
• Wallerstein, E. (1979). The Ottoman Empire and the capitalist world economy: Some questions for research. Review, 2(3), 389-398.
• Winder, G. M. (2006). Webs of enterprise 1850-1914: Applying a broad definition of FDI. Annals of the Association of American Geographers, 96(4), 788-806.
• Yıldırım, K. (2013). Osmanlı’da işçiler (1870-1922): Çalışma hayatı, örgütler, grevler. İstanbul: İletişim.