DEVELOPMENT OF TAX AUDIT BASED ON ACCOUNTING DOCUMENTS IN TURKEY (1923-1980)

Yıl 2025, Sayı: 28, 1 - 22, 29.01.2025

İlknur Eskin

Öz

The purpose of this study is to examine the influences of tax laws enacted between the years of 1923 and 1980 on accounting tax audit. In line with this purpose, the laws implemented in the first and second period (1923-1949 and 1950-1980) of the Republic were analysed chronologically and the impacts of the laws on accounting process and tax audit were evaluated.
The first period of the Republic (1923-1949) was held in two parts, which are the years between 1923-1939 and 1940-1949. In the first years of the Republic (1923-1949), it was determined that the laws, which influenced accounting in terms of content and style, entered into force. These laws enabled the government to levy tax over financial statements and incomes. However, the fact that each effectuated tax law determined its own accounting book in that period and tax was imposed on taxpayers based on accounting records and the principle of statement caused audit problems. The problem was solved as tax audit organizations were formed in addition to the Board of Inspectors of the Ministry of Finance. In the years between 1940 and 1949, the tax laws that were put into force to reduce the economic and financial effects of World War II came to prominence. The taxes of that period were widely criticized since they led to economic disparity in the public. Significant amendments were made to tax laws through the tax reform applied and the philosophy of “taxation based on income” was adopted to reduce the criticisms. In order to carry out the tax reform successfully, the tax audit organization was restructured. The second period of the Republic (1950-1980) was examined in three parts, which are the years between 1950-1960, 1960-1970 and 1970-1980. In this period, the need to scrutinize the taxpayers emerged due to the amendments to the tax policies. Thus, it was required to scrutinize the accounting records and documents based on the tax statement and carry out tax audit on a large scale that would enable comparison of the existing tax base with the one specified in the tax basement according to the effective legislation. A tax audit structure was created to fulfil that need and it was restructured in accordance with the requirements of that period.

Anahtar Kelimeler

History of Accounting, Accounting Documents, History of Tax Audit

MUHASEBE BELGELERİNE DAYALI VERGİ DENETİMİNİN TÜRKİYE’DEKİ GELİŞİMİ ( 1923-1980)

Öz

Bu çalışmanın amacı 1923-1980 yıllarında yürürlüğe konulan vergi yasalarının muhasebeye ve vergi denetimine etkilerinin incelenmesidir. Bu amaç doğrultusunda araştırmada Cumhuriyet’in ilk döneminde (1923-1949) ve ikinci döneminde (1950-1980) yürürlüğe konulan yasalar kronolojik olarak incelenmiş, daha sonra bu yasaların muhasebe sürecine ve vergi denetimine etkileri değerlendirilmiştir.
Cumhuriyet’in ilk dönemi (1923-1949) 1923-1939 yılları ve 1940-1949 yılları olmak üzere iki kısımda ele alınmıştır. Cumhuriyet’in ilk yıllarında (1923-1949) muhasebeyi içerik ve biçimsel olarak etkileyen yasaların yürürlüğe girdiği belirlenmiştir. Bu yasalar, devletin finansal tablolar ile gelirler üzerinden vergi almasını sağlamıştır. Ancak bu dönemde yürürlüğe konulan her vergi yasasının kendi muhasebe defterini belirlemesi ve mükellefin muhasebe kayıtlarına dayanarak beyan esasına göre vergisinin alınması denetim sorununu ortaya çıkarmıştır. Bu sorun Maliye Bakanlığı Teftiş Kurulu’na ek vergi denetim örgütlerinin oluşturulması ile çözülmüştür. 1940-1949 yılları ise, ikinci dünya savaşının ekonomik ve mali etkilerini azaltmak amacıyla yürürlüğe konulan vergi yasalarının ön plana çıktığı yıllardır. Bu dönemdeki vergiler toplumda ekonomik eşitsizliğe neden olması nedeniyle çok fazla eleştirilmiştir. Bu eleştirileri azaltmak amacıyla uygulamaya konulan vergi reformu ile vergi yasalarında önemli değişiklikler yapılmış, “herkesin gelirine göre vergilendirme” felsefesi benimsenmiştir. Vergi reformunun başarılı bir şekilde gerçekleştirilmesini sağlamak amacıyla da vergi denetim örgütü modern biçimde yeniden yapılandırılmıştır. Cumhuriyet’in ikinci dönemi (1950-1980) 1950-1960 yılları, 1960-1970 yılları ve 1970-1980 yılları olmak üzere üç kısımda incelenmiştir. Bu dönemde vergi politikalarındaki değişmelere bağlı olarak vergi mükelleflerinin daha detaylı inceleme ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Bu ise, beyannamenin dayandığı muhasebe kayıtlarının ve belgelerinin ayrıntılı olarak incelenmesini ve bu inceleme sonunda yürürlükte olan tüm mali mevzuata göre bulunan matrahın, beyannamedeki matrahla karşılaştırılmasını sağlayan geniş anlamda vergi denetimi yapılmasını gerekli kılmıştır. Bu ihtiyacı karşılamak için de vergi denetim yapısı oluşturulmuş ve bu çağın gereklerine uygun olarak yeniden yapılandırılmıştır

Anahtar Kelimeler

Muhasebe tarihi, Muhasebe belgeleri, Vergi Denetim Tarihçesi

Kaynakça

• Akar, S. (2013). Vergi Gelirlerinin Esnekliği ve İstikrarı: Merkezi Bütçe Sınıflandırmasına Dayalı Ampirik Bir Analiz, Maliye Dergisi, (165), 28-29.
• Aktan, C.& Gencel, U. & Yay, S. (2019). Vergi Reformu Mu? Türk Vergi Sisteminde Bitmek Bilmeyen Mevzuat Değişiklikleri ve Ortaya Çıkardığı Tahribatlar Üzerine, Yönetim Bilimler Dergisi, 17 (33),169-171.
• Akyıldız, H. & Eroğlu, Ö. (2004). Türkiye Cumhuriyeti Dönemi Uygulanan İktisat Politikaları, Süleyman Demirel Universitesi İİBF Dergisi, 9 (1), 48-53.
• Arıkan, Y. & Güvemli, B. (2013). Türkiye’de Muhasebe Mesleğinin Gelişimi ve İstanbul Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler Odası, Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, (5), 43-45.
• Bakır, C. (2012). Maliye Bürokrasisinde Örgütsel Değişim ve Vergi Denetim Kurulu Başkanlığı’nın Kurulması, Amme İdaresi Dergisi, 45(2), 85.
• Bezirci, M. & Karasioğlu, F. (2011), Türkiye'de Denetimin Tarihsel Gelişimi, Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 15(21),577.
• Çabuk, A., Saygılı, T. A. ve Yerebasmaz, V. (2013). Muhasebe Kayıt Düzenine Dayalı Türk Vergi Denetiminin Üç Dönemi, İstanbul Yeminli Mali Müşavirler Odası Yayınları: İstanbul.
• Dinç, E.& Atasel, O. Y. (2016). Türkiye’deki Muhasebe Anlayışının Gelişim Süreci ve Mevcut Durumun İncelenmesi, KTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi, 6 (12),271.
• Dönmez, A. & Berberoğlu, B. & Ersoy, A. (2005). Ülkemiz Bağımsız Dış Denetim Standartlarının ABD Genel Kabul Görmüş Denetim Standartları – AB Sekizinci Yönergesi ve Uluslararası Denetim Standartlarıyla Karşılaştırılması, Akdeniz İİBF Dergisi, (9), 62.
• Ertaş, F.C. & Çelebiler, E. (2024). The Regulations that Influenced the Formation of the Conception of Accounting in Turkey During the Beginning of the Republic Era (1923-1930), Muhasebe ve Finans Tarihi Dergisi, (26), 23-38.
• Giray, F. (2010), Maliye Tarihi, Bursa: Ezgi Kitabevi
• Güngör, G.& Aydın, A. (2011). Küreselleşmenin Türk Vergi Politikaları Üzerine Etkisinin 1980 Sonrası Analizi, Ekonomi Bilimleri Dergisi, 3 (2), 71.
• Güvemli, O. (2001), Türk Devletleri Muhasebe Tarihi – Cumhuriyet Dönemi XX Yüzyıl-, Volume 4, İstanbul: Avcıol Basım.
• Güvemli, O. (2013). Cumhuriyet Döneminde Muhasebe Mesleğinin Örgütlenmesi Üzerine, Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi,4, 144-147.
• Güvemli, O.& Güvemli, B. (2013). Türk Muhasebe Düşüncesinde Klasik Dönem ve Çağdaşlaşma Dönemi, Türk Muhasebe ve Denetim Düşüncesinin Son 150 Yılı (1850-2012), İstanbul: İstanbul Yeminli Mali Müşavirler Odası Yayını.
• Güvemli, O. (2017), Cumhuriyet’in Muhasebe Düşüncesi- Batılılaşma Sürecinin Üçüncü Evresi (1923-1950), Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, (12), 34-35.
• Güvemli, O. & Güvemli, B. & Aslan, M. (2018a), Cumhuriyet’in Muhasebe Düşüncesinde İkinci Evre: Liberal İktisat Politikalarının Uygulanma Dönemi (1950 -1980), Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, (14), 166-191.
• Güvemli, O., Oran, J., Güvemli, B., & Aslan, M. (2018b). Ortadoğu Muhasebe Tarihinde Batılılaşma Süreci: Osmanlı ve Cumhuriyet Uygulamaları (1839-2011). M. Aslan, & H. Ç. Köterin (Dü) içinde, Ortadoğu Muhasebe Tarihi (MÖ 3000 - MS 2000) (Cilt III., s. 655-920). Ankara: T.C. Sayıştay Başkanlığı.
• İnan, M. (2010). Türkiye' de Kazaç Vergisinden Gelir ve Kurumlar Vergisine Geçiş Süreci: 1946-1960 Dönemi, Maliye Dergisi, 158, 352-358.
• Kaplan, A. (2017). Mükellef- İdare İlişkisi Bakımından Vergi Uyumu ve Türk Vergi Sistemindeki Gelişmeler, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Maliye Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Kaya G., D. &Durgun, A. (2009). 1923-1938 Dönemi Atatürk’ün Maliye Politikaları: Bütçe ve Vergi Uygulamaları, SDÜ Fen Edebiyat Dergisi, 19, 242.
• Kırılmaz, H.& Kırılmaz, S. (2014). Erken Cumhuriyet Dönemi Türk Kamu Yönetimi: Anayasal Sistem, Yönetim Yapısı, Bürokrasi ve Reform Uygulamaları, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 40,41.
• Kızıl, C.& Akman, V.&Zorkalkan, T.&Türkmen, R. (2015). Muhasebe Tarihine Küresel Kapsamda ve Türkiye Kapsamında Vergisel Bir Bakış, Leges Sosyal Bilimler Dergisi, (5), 3,77-80.
• Köroğlu, Ç. (2015). Türkiye Cumhuriyeti İlanından Günümüze Kadar Muhasebe Denetimi Konusunda Yaşanan Gelişmeler, Niğde Üniversitesi İİBF Dergisi, 8(3), 36-37.
• Kumrulu, A. (1988). Türkiye’de Vergi Politikaları Gelişmeleri: Karar Alma Süreci ve Sapmalar, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi, 40 (1), 195-196.
• Nadaroğlu, H. (1981). Türkiye’deki Vergi Reformlarının Genel Bir Değerlendirme, Vergi Reformları Kongresi Tebliğler ve Yorumlar Kitabı, İstanbul: İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Ekonomi Fakültesi Kamu Maliyesi Enstitüsü.
• Özçelik, M. (2017). Türk Muhasebe Sisteminin Gelişiminde Vergi Etkisi, Akademik Bakış Dergisi, 60, 401-409.
• Özker, N. & Esener, Ç. (2010). Kurumsal Bir Vergi Reformu Sürecinde Hedefler ve Vergilemeye Yönelik Beklentiler, Hukuk ve İktisat Araştırmaları Dergisi, 2, (1), 23.
• Öztürk, Ş. & Nas, F. & İçöz, E. (2008). 24 Ocak Kararları, Neo-Liberal Politikalar ve Türkiye Tarımı, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (2). 15-31.
• Pekşen, F. (2019). Osmanlı Devletinde Günümüze Vergi Denetiminin Tarihçesi, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 9(1), 108-110.
• Saraçoğlu, F. (2009), 1930-1939 Döneminde Vergi Politikası, Maliye Dergisi ,157, 134.
• Sipahi, B. & Küçük, İ. (2011). Türk Ticaret Kanunları ve Muhasebenin Gelişimine Etkilerinin 160 Yıllık Öyküsü, Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, (1), 185-189.
• Takım, A. (2011). Türkiye’de 1960-1980 Yılları Arasında Uygulanan Kalkınma Planlarında Maliye Politikaları, Maliye Dergisi, 160,173.
• Türk, İ. (1981). Cumhuriyet Döneminde Vergi Sistemimizin Gelişmesi, Ankara Üniversitesi Siyasi Bilimler Fakültesi Dergisi,1, 338-344.
• Uman, O. (2010). Vergi Denetiminin Türk Muhasebe Uygulamalarına Etkisi, Muhasebe ve Finansman Dergisi, 45, 193.
• Uzay, Ş.& Tanç, A. & Erciyes, M. (2009), Türkiye’de Muhasebe Denetimi: Geçmişten Geleceğe, Mali Çözüm Dergisi, 95, 131.
• Varcan, N. (1987). Türkiye’de Vergi Politikalarının Oluşumu (Cumhuriyet Dönemi), Eskişehir, T.C. Anadolu Üniversitesi Yayınları, No: 208.
• Vural, İ., .Y (2008). Atatürk Dönemi Maliye Politikaları: Liberal İktisattan Karma Ekonomiye, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20, 87.
• Yay, T. (1988). Atatürk Döneminde Vergiler ve Vergi Politikaları, Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, IX (1-2),61-72.
• 304 sayılı Umumi İstihlak Vergisi Kanunu, 1926 Tarih, Resmi Gazete No: 304. [General Consumption Law No 304, Official Gazette No 304, Dated 1926]
• 4709 sayılı Hesap Uzmanları Kurulu Kanunu, 1945 Tarih, Resmi Gazete No:4709. [Law on the Board of Account Experts No 4709, Official Gazette No 4709, Dated 1945]
• 2996 sayılı Maliye Bakanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkındaki Kanunu, 1950 Tarih, Resmi Gazete Sayı:7473. [Law on the Foundation and Duties of the Ministry of Finance No 2996, Official Gazette No 7473, Dated 1950]
• Gelirler Kontrolörleri Yönetmeliği, 1973 Tarih, 14728 Sayılı Resmi Gazete [Regulation on Income Controllers, Official Gazette No 14728 Dated 1973]
• 1949 Vergi Reformu (1949 Tax Reform): https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/CS__/t01/c001/b028/cs__010010280599.pdf (15.07.2020).