JAKOBENİZME KARŞI MUHAFAZAKARLIĞIN MEYDAN OKUYUŞU: SAİD HALİM PAŞA

Yıl 2022, Sayı: 62, 104 - 144, 03.01.2022

Halis Çetin

Öz

Fransız Devriminden günümüze Osmanlı-Türk modernleşme sürecinde iki tarz-ı siyaset birbiri ile çatışma içerisinde olmuştur: Jakoben devrimcilik ve muhafazakar evrimcilik. Osmanlı-Türk modernleşme yöneticileri ve aydınları örnek aldığı Fransız devrimci geleneğinin izinden giderek jakoben devrimci modernleşme tarz-ı siyasetini uygulamış ve bu geleneği hiçbir yöntemsel kırılma göstermeden Cumhuriyete miras bırakmıştır. Osmanlı modernleşme süreci içinde her ne kadar iktidara gelen ve yönetimi etkileyen asli güç temsilcileri jakoben devrimci tarz-ı siyaseti benimseyip uygulamış olan muktedir bir kesim olsa da onlar karşısında muhafazakar evrimci tarz-ı siyaset geleneğini tercih etmiş devlet erkanı ve aydınlar da olmuştur. Bu bağlamda hiç şüphesiz her iki modernleşme tarz-ı siyaset arasındaki farkları ve çatışmaları en iyi analiz edecek karşılaştırmalı metin birikimine sahip en önemli temsilci Osmanlı-Türk muhafazakar evrimci geleneğin kurucusu Said Halim Paşa’dır. Osmanlının Tanzimat ile başlayan modernleşme krizlerine çözüm bulma arayışlarını ve bu arayışlar için kullandığı jakoben yön, yöntem ve yönetimleri tam zıt bir kutup olan muhafazakar evrimci modernleşme açısından eleştiren Said Halim Paşa, bir devlet adamı olduğu kadar güçlü bir entelektüel olarak da yüz yıl önce kendisinden önceki yüzyıla dair ‘Buhranlarımız’ eserini yazarak sonraki kuşaklara iki yüzyıllık bir tarihsel bakış açısı kazandırmıştır. Paşa, döneminin tüm modernleşme krizlerini sebepleri, sonuçları, yönü, yöntemi ve yönetimi bağlamında ‘kritik’ etmiştir. Paşa yazdığı eserlerinde yüz yıllık modernleşme sürecini detaylıca analiz ederek bu dönemde uygulanmış olan jakoben devrimci tarz-ı siyaset uygulamalarına şiddetle itiraz etmiş ve bu uygulamaların temsilcisi olan devlet erkanına ve özellikle dönemin aydınlarına yoğun eleştirilerde bulunarak muhafazakar evrimci tarz-ı siyaset geleneğinin Osmanlı-Türk modernleşme sürecindeki temel felsefi duruşunun ve ilkelerinin ‘ne’, ‘niçin’ ve ‘nasıl’ olması gerektiğini sonraki kuşaklara miras bırakmıştır.

Anahtar Kelimeler

Jakobenizm, Muhafazakarlık, Modernleşme, Kriz, Devrim, Evrim, Değişim

Kaynakça

• Ağırman, Ferhat. (2007). Yaşadığı Dönemdeki Fikirler Işığında Said Halim Paşa ve Düşünceleri. Doktora Tezi. Dokuz Eylül Üniversitesi, SBE. İzmir,.
• Akın, Mahmut H., “Said Halim Paşa Düşüncesinde Yerlilik Meselesi”. Dil, Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi. Yıl: 1. Sayı: 3. Eylül 2011.
• Altıparmak, Ö. Faruk - Altıparmak, Cüneyd. “Said Halim Paşa Düşüncesi Üzerine Bir Derkenar”. Dil, Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi. Yıl: 1. Sayı: 3. Eylül 2011.
• Bostan, M. Hanefi. “Said Halim Paşa’da ‘İslamlaşmak’ Düşüncesi”. Dil, Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi. Yıl: 1. Sayı: 3. Eylül 2011.
• Bülbül, Kudret. (2006). Bir Devlet Adamı ve Siyasal Düşünür Olarak Said Halim Paşa. Ankara: Kadim Yayınları.
• Bülbül, Kudret. “Said Halim Paşa’yı Yüz Yıl Sonra Yeniden Okumak”. Dil, Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi. Yıl: 1. Sayı: 3. Eylül 2011.
• Çetin, Halis. “‘Tuhaf zamanlar’da Aydın Sorunu”. Star Gazetesi-Açık Görüş. https://www.star.com.tr/acik-gorus/tuhaf-zamanlarda-aydin-sorunu-haber-1075737/.
• Gündüz, Mustafa. “Said Halim Paşa’da ‘Medeniyet’ Kavramı”. Journal of Islamic Research. 21: 2. 2010.
• Öz, Asım. “Fark Düşünürü ve İslamcılık Üzerine Dolaylı Açılımlar”. Dil, Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi. Yıl: 1. Sayı: 3. Eylül 2011.
• Said Halim Paşa. (1998). Buhranlarımız ve Son Eserleri. Haz: M. Ertuğrul Düzdağ. İstanbul: İz Yayınları.
• Said Halim Paşa. (1991). Buhranlarımız ve Son Eserleri. Haz: M. Ertuğrul Düzdağ. İstanbul: İz Yayınları.
• Said Halim Paşa, Buhranlarımız, Haz. Ertuğrul Düzdağ, Tereüman 1001 Temel Eser.
• Said Halim Paşa, (2019). Bütün Eserleri, Der. N. Ahmet Özalp, İstanbul: Büyüyenay Yayınları.
• Yıldız, M. Cengiz, “Said Halim Paşa’da Üç Tarz-ı Siyaset: Batılılaşma, İslamcılık ve Milliyetçilik”, Dil, Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 1, Sayı: 3, Eylül 2011