AYDINLANMA DÜŞÜNCESİ VE KEMALİZM: BİR TÜRK AYDINLANMAS'INDAN/KEMALİST AYDINLANMA'DAN BAHSEDİLEBİLİR Mİ?

Yıl 2024, Cilt: 20 Sayı: 66 - Türkiye'nin Fikir Dergileri, 396 - 428, 20.07.2024

Arda Göbel

Öz

Merkezine, insana ve insan aklına duyulan mutlak güvenin konumlandırıldığı Aydınlanma düşüncesi,
başta dinî referanslar olmak üzere aklın önündeki tüm engellerin ortadan kaldırılmasıyla insanlığın
önü alınamaz bir ilerleme içerisine gireceği varsayımından hareket etmiştir. Türk Aydınlanması/
Kemalist Aydınlanma, muhtelif Aydınlanma düşüncesi gelenekleri içerisinde daha ziyade
Fransız Aydınlanması’nı örnek almıştır. Fransız Aydınlanması, fikrî köklerini büyük oranda İngiliz
Aydınlanma geleneğinden almış; ancak, iki ülke arasındaki sınıfsal farklılıkların derecesi, Fransız
Aydınlanma geleneğini birtakım aşırılıklarla birlikte radikalizme itmiştir. Söz konusu bu radikalizm,
Fransız Aydınlanması’nı karakterize eden özellikler bağlamında Türkiye’ye de sirayet etmiştir. Üstelik,
Türkiye’de 19. yüzyıldan beri süregelen modernleşme hareketleri, devlete karşı alternatif bir
kamuoyu oluşturabilecek bir sivil toplumdan yoksun olarak, devlet elitlerinin öncülüğünde toplumu
yukarıdan aşağıya tanzim etmeye yönelik tek boyutlu bir yapıya sahip olmuş; bu durum ise söz
konusu radikalizmi pekiştirmiştir. Nitekim, Aydınlanma düşüncesi esasen başını burjuvazinin çektiği
devlet-dışı aktörlerin Orta Çağ Avrupa’sının müesses nizamına karşı girişmiş oldukları bir hareketin
sonucudur. Oysa Aydınlanma’nın Türkiye’deki serencamı, Osmanlı Devleti’nin son asrında
filizlenen modernleşme çabalarından başlayıp, Cumhuriyet’le devam ettiği üzere asker-sivil bürokrat
kadronun inisiyatifinde bir “devlet elitleri” hareketi olmuştur. Avrupa’daki Aydınlanmacı-modern
hareketler, devletle devlet-dışı aktörler arasındaki -gönüllü ya da gönülsüz- bir uzlaşmanın neticesiyken;
Türkiye’deki benzer teşebbüsler devlet elitlerinin kendi değer yargılarını kitlelere teşmil
ettikleri bir tahakküm biçimini almıştır.

Anahtar Kelimeler

Modern Batı Düşüncesi, Aydınlanma Düşüncesi, Fransız Aydınlanması, Kemalizm, Kemalist Modernleşme.

Kaynakça

• Âfetinan, A. (1981). M. Kemal Atatürk’ten Yazdıklarım. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Âfetinan, A. (2000). Medenî Bilgiler ve M. Kemal Atatürk’ün El Yazıları. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Ağaoğulları, M. A. ve Köker, L. (2008). Tanrı Devletinden Kral-Devlete Siyasal Düşünceler. Ankara: İmge Kitabevi.
• Ağaoğulları, M. A., Zabcı, F. Ç. ve Ergün, R. (2009). Kral-Devletten Ulus-Devlete. Ankara: İmge Kitabevi.
• Akyol, T. (2012). Kayıp tarihimiz II. İstanbul: Yakın Plan Yayınları.
• Aster, E. V. (2005). İlkçağ ve Ortaçağ Felsefe Tarihi (Çev. V. Okur). İstanbul: İm Yayın Tasarım. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi. (1997). Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I-III. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ateş, T. (2009). Kemalizm ve Özgünlüğü. A. İnsel (Ed.). Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce 2: Kemalizm içinde (317-322). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bağce, H. E. ve Bakırezer, G. (2004). Aydınlanma, Cumhuriyet ve Yurttaşlık. M. Sarıoğlu (Der.). Cumhuriyet Aydınlanması içinde (27-68). Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Yayınları.
• Baykan, Fehmi (2000). Aydınlanma Üzerine Bir Derkenar. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Bronowski, J. ve Mazlish, B. (2012). Leonardo’dan Hegel’e Batı Düşünce Tarihi (Çev. E. Ö. Adanır). İstanbul: Say Yayınları.
• Burke, P. (2000). Rönesans (Çev. Ö. Akpınar). İstanbul: Babil Yayınları.
• Cevizci, A. (2011). Felsefe Tarihi: Thales’ten Baudrillard’a. İstanbul: Say Yayınları.
• Copleston, F. (1990). Felsefe Tarihi: Ön-Sokratikler ve Sokrates (Çev. A. Yardımlı). İstanbul: İdea Yayınları.
• Çiğdem, A. (2018). Aydınlanma Düşüncesi. İstanbul: Dedalus Kitap.
• Erdoğan, M. (1995). “Sekülerizm, Lâiklik ve Din”. İslâmî Araştırmalar Dergisi. 8 (3-4), ss. 179-194.
• Erim, N. (1969). Atatürk’ün En Büyük Devrimi: Aklın Diktatörlüğü. Y. N. Nayır (Haz.).
• Atatürkçülük Nedir? içinde (201-203). İstanbul: Varlık Yayınları.
• Ewald, O. (2010). Fransız Aydınlanma Felsefesi (Çev. G. Aytaç). Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Faure, P. (1995). Rönesans (Çev. H. Boysan). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Gilson, É. (2007). Ortaçağda Felsefe: Patristik Başlangıçtan XIV. Yüzyılın Sonlarına Kadar (Çev. A. Meral). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Giritli, İ. (1984). “Atatürkçülük İdeolojisi”. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi. 1 (1), ss. 102-107.
• Göbel, A. (2022). Mehmet Saffet (Arın) Engin’in Modern Türk Siyasal Düşüncesine Katkıları Üzerine Bir İnceleme. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyon.
• Göbel, A. (2023). “Pozitivist Düşüncenin Kemalist Modernleşme Üzerindeki Etkileri”. Liberal Düşünce Dergisi. 28 (110), ss. 65-96.
• Gökberk, M. (1980). Felsefe Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Gökberk, M. (1997). Aydınlanma Felsefesi, Devrimler ve Atatürk. Çağdaş Düşüncenin Işığında Atatürk içinde (283-333). İstanbul: Dr. Nejat F. Eczacıbaşı Vakfı Yayınları.