1839 ÖNCESİ DÖNEMDE OSMANLI’DA DİN-DEVLET İLİŞKİLERİNİN HUKUKİ ALANDAKİ TEZAHÜRLERİ1

Yıl 2024, Cilt: 20 Sayı: 66 - Türkiye'nin Fikir Dergileri, 364 - 394, 20.07.2024

Mustafa Fatih Sarı

Öz

Din, Osmanlı’da devlet düzenini belirleyen unsurların başında gelmiştir. Din ve devlet iç içe olmuştur.
Devlet ve padişahlık makamının varlığının İslâm üzerinden meşrulaştırılması, padişahın aynı
zamanda halife olması gibi durumlar da bunu göstermektedir. Hanefilik, resmî mezhep statüsünde
olmuş, medreselerde ve mahkemelerde yapılan görevlendirmelerde mezhepsel aidiyet belirleyici
olmuştur. Devletin merkeziyetçi karakteri, dinî sınıf üzerindeki kontrolünde de görülmektedir. Dinî
sınıf bu kontrolün bir karşılığı olarak vergiden muaf tutulmuştu. Bu kontrol sayesinde devlet, kendi
meşruiyetini daha rahat sağlayabiliyordu. Osmanlı’da dinin belirleyici konumu hukukî alanda da
görülmekteydi. Osmanlı hukuku, esas olarak İslâm hukukundan oluşmaktaydı. Ancak İslâm hukuku,
her alanı detaylıca düzenlemiş değildi. Özellikle kamu hukuku alanında devlet başkanına geniş
bir takdir ve düzenleme yetkisi tanınmıştı. Bu da şer’î hukukun yanında örfî hukukun gelişmesine
sebep olmuştu. Şer’î hukuk ve örfî hukuk arasında nasıl bir ilişki olduğunu, örfî hukukun bağımsız
ve sınırsız bir düzenleme yetkisine karşılık gelip gelmediğini belirlemek son derece önemlidir. Bu
alanda yapılan düzenlemelere daha ziyade akıl kaynaklık ediyor; yasama sürecinde dinî sınıfın
işlevi bir denetimden çok meşrulaştırmaya odaklanıyor; bu alandaki bazı düzenlemelerin içeriğinin
İslâm hukukuna uygunluğu konusunda şüpheler bulunuyor olsa da Osmanlı hukuku nihaî tahlilde
İslâm hukukudur.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı hukuku, İslâm hukuku, örfî hukuk, şer’î hukuk, din-devlet ilişkileri.

Kaynakça

• Akgündüz, A. (1990). Osmanlı Kanunnâmeleri, C: I, İstanbul: Fey Vakfı Yayınları.
• Akgündüz, A. (1999a) “Kanunnâmelerdeki Ceza Hukuku Hükümleri ve Şer’î Tahlili”. İslâmî Araştırmalar Dergisi, 12 (1), 1-16.
• Akgündüz, A. (1999b). “Osmanlı Hukuk Sisteminin Şer‘iliği Meselesi ve Kanunnamelerin Şer‘i Tahlili”. Abdülkadir Özcan (Ed.), XV ve XVI. Asırları Türk Asrı Yapan Değerler içinde (s. 153- 175). İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Apaydın, Y. (2009). “Siyâset-i Şer‘iyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), c. XXXVII içinde (s. 299-304). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Aydın, M. Â. (2014). Osmanlı Devleti’nde Hukuk ve Adalet. İstanbul: Klasik Yayınları.
• Barkan, Ö. L. (1945). “Osmanlı İmparatorluğu Teşkilat ve Müesseselerinin Şer’iliği Meselesi”. Journal of Istanbul University Law Faculty, 11(3-4), 203-224.
• Barkan, Ö. L. (1946). “Türkiye’de Sultanların Teşrii Sıfat ve Salahiyetleri ve Kanunnameler”. Journal of Istanbul University Law Faculty, 12(2-3), 713-733.
• Fendoğlu, H. T. (2021). Türk Anayasa Hukuku Tarihi. Ankara: Yetkin Yayınları.
• Gencer, B. (2017). İslâm’da Modernleşme (1839-1939). Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Hallaq, W. B. (2021). İslam Hukukuna Giriş (Necmettin Kızılkaya, Çev.). İstanbul: Pınar Yayınları.
• Hallaq, W. B. (2023). Ahlâkî Yönetimsellik (Abdullah Enes Mollaoğlu, Tuğrul Kütükcü, Çev.). İstanbul: Pınar Yayınları.
• Heyd, U. (1983). “Eski Osmanlı Ceza Hukukunda Kanun ve Şeriat”, (Selâhaddin Eroğlu, Çev). Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, C. XXVI, 633-652.
• Imber, C. (2022). Şeriat ile Kanun Arasında Ebussuûd Efendi (Mürteza Bedir, Çev.). İstanbul: Ketebe Yayınları.
• İnalcık, H. (2012a). “Kazasker Ruznamçe Defterine Göre Kadılık”. Halil İnalcık, Bülent Arı, Selim Aslantaş (Ed.), Adâlet Kitabı içinde (s. 121-142). Ankara: Kadim Yayınları.
• İnalcık, H. (2012b). “Osmanlı Hukuk Sisteminde Adaletin Üstünlüğü”. Halil İnalcık, Bülent Arı, Selim Aslantaş (Ed.), Adâlet Kitabı içinde (s. 143-206). Ankara: Kadim Yayınları.
• İnalcık, H. (2020). Osmanlı Tarihinde İslâmiyet ve Devlet. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kavak, Ö. (2022). “Halâsü’l-ümme’den Necâtü’l-ümme’ye -Osmanlı Siyaset Düşüncesinin Süreklilik Arz Eden Meselelerine Dair Birkaç Not-”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 27 (52), 27-70.
• Koşum, A. (2003). “İslam Hukukunda “Siyaset-i Şer’iyye” Kavramı”. İslâmî Araştırmalar Dergisi, 16 (3), 350-358.
• Köksal, A. C. (2016). Fıkıh ve Siyaset. İstanbul: Klasik Yayınları.
• Köprülü, F. (1938). “Ortazaman Türk Hukukî Müesseseleri”. Belleten, 2 (5-6), 39-72.
• Üçok, C. (1947). “Osmanlı Kanunnamelerinde İslâm Ceza Hukukuna Aykırı Hükümler-III”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 4 (1-4), 47-73.